της Παναγιώτας Πασσάκου, Ερευνήτριας της Ομάδας Περιβάλλοντος & Ενέργειας

1. Εισαγωγή

Η ανθρωπογενής κλιματική αλλαγή αποτελεί ίσως τη σημαντικότερη σύγχρονη απειλή για το ανθρώπινο είδος. Ωστόσο, δεν μοιράζονται όλες οι κοινωνίες το ίδιο μερίδιο ευθύνης για τη δημιουργία του. Σε σύγκριση με τις βιομηχανοποιημένες κοινωνίες, των οποίων οι δραστηριότητες τα τελευταία 200 περίπου χρόνια έχουν ως αποτέλεσμα τις κλιματικές επιπτώσεις που παρατηρούνται επί του παρόντος, οι αυτόχθονες πληθυσμοί φέρουν πολύ μικρότερη ευθύνη για τις τρέχουσες και μελλοντικές προβλεπόμενες συνέπειες του συνεχώς μεταβαλλόμενου κλίματος (Green and Raygorodetsky, 2010). Μάλιστα, λόγω της στενής σύνδεσής τους με το φυσικό περιβάλλον, το οποίο σέβονται και προστατεύουν, αναμένεται  να επηρεαστούν περισσότερο από την κλιματική αλλαγή. Το γεγονός αυτό συνέβαλε στο να τους αποδίδεται ρόλος θύματος, ιδιαίτερα μέχρι τις αρχές του 21ου, και να μην αναγνωρίζεται η δυνατότητα να συντελέσουν στη διατήρηση και προστασία του περιβάλλοντος.

2. Γιατί επηρεάζονται από την κλιματική αλλαγή;

Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα, η κλιματική αλλαγή λειτουργεί ως πολλαπλασιαστής των υφιστάμενων τρωτών σημείων και επιδεινώνει τις αναπτυξιακές προκλήσεις, ενώ μοιράζεται μια ιδιαίτερη σχέση με «τις βασικές κοινωνικές διαστάσεις της ευπάθειας, της κοινωνικής δικαιοσύνης και της ισότητας» (INTERNATIONAL LABOUR OFFICE, 2017).  Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι οι φτωχότερες κοινωνίες παγκοσμίως που βρίσκονται στις αναπτυσσόμενες χώρες υφίστανται τις σοβαρότερες συνέπειες της αλλαγής του κλίματος, ενώ οι ευθύνες τους για αυτό το φαινόμενο είναι ελάχιστες σε σχέση με τα βιομηχανικά κράτη. 

Οι λόγοι που επηρεάζονται εντονότερα έχουν να κάνουν με κάποια από τα ιδιόμορφα χαρακτηριστικά του τρόπου ζωής τους. Οι αυτόχθονες παρουσιάζουν κοινωνικοοικονομική αλλά και περιβαλλοντική ευπάθεια, ενώ είναι από τους φτωχότερους λαούς παγκοσμίως. Υπολογίζεται ότι το 15%  των φτωχών του κόσμου είναι ιθαγενείς, ποσοστό που αναμένεται να αυξηθεί εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής, καθώς το 80% του πληθυσμού τους κατοικεί σε περιοχές της Ασίας και του Ειρηνικού που πλήττονται ισχυρά από τις αλλαγές στο κλίμα. Μέχρι το 2030, εκτιμάται ότι 13 εκατομμύρια άνθρωποι κάτοικοι της Ανατολικής Ασίας και του Ειρηνικού θα “ωθηθούν” προς την φτώχεια, με τους αυτόχθονες να βρίσκονται μεταξύ των άμεσα θιγόμενων. Η εξάρτηση, επίσης, των κοινωνικοοικονομικών και πολιτιστικών τους δραστηριοτήτων από τις φυσικές πηγές τους καθιστά ευάλωτους στις περιβαλλοντικές αλλαγές, όπως και η κατοίκηση σε ευπαθείς περιοχές και οικοσυστήματα. (INTERNATIONAL LABOUR OFFICE, 2016)

Η ενδεχόμενη μετακίνηση τους με τη μορφή μετανάστευσης λόγω των αλλαγών στο περιβάλλον τους  εικάζεται ότι θα τους εκθέσει σε διακρίσεις και εκμετάλλευση στις περιοχές που θα εγκατασταθούν λόγω των διαφορών τους με τις τοπικές κοινότητες.  Ιδιαίτερα οι γυναίκες αυτόχθονες που δεν αντιμετωπίζονται ως ίσες ούτε στα πλαίσια των αυτοχθόνων κοινοτήτων παρά το ζωτικό τους ρόλο σ’ αυτές, βιώνουν ακόμη μεγαλύτερη ανισότητα όταν καλούνται να εργαστούν σε πιο οργανωμένες κοινωνίες. Συχνά πέφτουν θύματα εκμετάλλευσης, στερούνται την πρόσβαση σε κοινωνική προστασία και εκτίθενται σε έμφυλη βία. Η κλιματική αλλαγή απειλεί να επιδεινώσει την θέση των αυτοχθόνων γυναικών και να αυξήσει την φυλετική ανισότητα.(INTERNATIONAL LABOUR OFFICE, 2016)

Οι αδικίες στις οποίες υποβάλλονται δεν αναμένεται επίσης να μειωθούν, αντιθέτως το παράδειγμα της Αυστραλίας μας δείχνει ότι η έκθεση των αυτοχθόνων στις κλιματικές επιπτώσεις επιδεινώνει τα υφιστάμενα κοινωνικοοικονομικά μειονεκτήματα τους. Οι ανεπαρκείς υποδομές στους τομείς της υγείας, της εκπαίδευσης και οι περιορισμένες ευκαιρίες απασχόλησης δεν θα βελτιωθούν με την ένταξή τους σε πιο οργανωμένες κοινωνίες (Nursey-Bray, Palmer, Smith and Rist, 2019).

Τέλος, η απουσία συμμετοχής τους στα παγκόσμια και τοπικά κέντρα λήψης αποφάσεων τους καθιστά πιο ευάλωτους, εφόσον δεν ακούγονται οι κοινωνικές, πολιτιστικές και οικονομικές ανάγκες τους. Αν και οι ίδιοι δεν έχουν επιλέξει να υποεκπροσωπούνται στην πολιτική αρένα και στου διεθνείς οργανισμούς, η πραγματικότητα του αποκλεισμού τους από τις διαβουλεύσεις για την κλιματική αλλαγή από την οποία επηρεάζονται άμεσα, οδηγεί στο να παραμερίζονται και οι προτάσεις αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής να μην ανταποκρίνονται στις ανάγκες των ατόμων αυτών.

3. Ο ρόλος τους στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής 

Οι αυτόχθονες μπορούν να συντελέσουν με διπλό τρόπο στην καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής, διότι από τη μία αντιστέκονται στις προσπάθειες κατάληψης των εδαφών τους από προηγμένα κράτη και επιχειρήσεις και από την άλλη ήδη από τη δεκαετία του ‘90 έχουν αντιληφθεί την ευθύνη τους  και έχουν αναγνωρίσει τις δυνατότητες που διαθέτουν για να πρωτοστατήσουν στην προσπάθεια αυτή.  Τα εδάφη στα οποία κατοικούν τα 370 εκατομμύρια αυτοχθόνων  αποτελούν το 22- 24 % της Γης και σε αυτά περιλαμβάνονται το 80 % της παγκόσμιας βιοποικιλότητας. (Nakashima, Krupnik and Rubis, 2018)  Η διατήρηση των περιοχών αυτών υπό τον έλεγχό τους, πέρα από ζήτημα ζωτικής σημασίας για τους ίδιους γιατί συνεπάγεται την προστασία των ηθών, των εθίμων και του τρόπου ζωής τους γενικότερα, ωφελεί ξεκάθαρα και την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής επειδή η προστασία του φυσικού περιβάλλοντος επιβραδύνει τις επιπτώσεις της, καθώς η προστασία τροπικών δασών μειώνει τις εκπομπές CO2 από την αποψίλωση ενώ σύμφωνα με το Ινστιτούτο Παγκόσμιων Πόρων αποθηκεύουν 29 φορές το ετήσιο αποτύπωμα άνθρακα των επιβατικών οχημάτων παγκοσμίως. (Etchart, 2017) 

Παρά τις πιέσεις που τους ασκούν διεθνείς παράγοντες, μεταξύ αυτών  Μ.Κ.Ο., ιδιωτικές εταιρείες και κυβερνήσεις, για να εκσυγχρονιστούν και να ενσωματωθούν στην παγκόσμια οικονομία και τις κοινωνίες, οι αυτόχθονες πληθυσμοί αντιστέκονται στον εκμοντερνισμό και παραμένουν πιστοί στις αρχές τους. Συνεχίζουν να ζουν σε πλήρη αρμονία με το περιβάλλον και να μην το επιβαρύνουν, διότι διαθέτουν στενή σχέση εξάρτησης από του φυσικούς πόρους και τα οικοσυστήματα γύρω τους ακόμη και από οικονομικής άποψης. Το εισόδημά τους προέρχεται από φυσικές δραστηριότητες όπως το ψάρεμα και το κυνήγι, ενώ οι προσεγγίσεις τους στα θέματα καλλιεργειών αποτελούν εξέχοντα παραδείγματα κλιματικά έξυπνης γεωργίας και προάγουν ένα οικονομικό μοντέλο που βασίζεται στη βιώσιμη και πράσινη ανάπτυξη. Οι πρακτικές αυτές αποτελούν τη λεγόμενη «γνώση των αυτοχθόνων» (indigenous knowledge) που περνά από γενιά σε γενιά, προκειμένου να καθοδηγήσει τις κοινότητές τους σχετικά με την αλληλεπίδρασή τους με το περιβάλλον. Η γνώση αυτή εξελίσσεται και ανανεώνεται συνεχώς, ώστε να μπορεί να διασφαλίσει την ευημερία των πληθυσμών αυτών και να τους παρέχει τα απαραίτητα εφόδια, για να εξασφαλίσουν το φαγητό τους και στρατηγικές που θα τους βοηθήσουν να ανταπεξέλθουν στις αλλαγές στο περιβάλλον τους. Η προσαρμοστικότητα που προσφέρει την καθιστούν σημαντική για  τις πρακτικές άλλων λαών αλλά και την ίδια την κλιματική αλλαγή. (Nakashima, Krupnik and Rubis, 2018) Για παράδειγμα, στην Κένυα διαπιστώθηκε ότι οι γεωργοί και οι κτηνοτρόφοι ενσωματώνουν τις γνώσεις των αυτοχθόνων και τις μετεωρολογικές προβλέψεις στις αποφάσεις που λαμβάνουν, για να προσαρμοστούν επιτυχημένα στην ξηρασία, ενώ στα μικρά νησιά της Ασίας και του Ειρηνικού οι φαινολογικές παρατηρήσεις των Σαμοανών και ο συνδυασμός τους με τη συμπεριφορά των ζώων και των φυτών απέδειξε ότι οι γνώσεις των αυτοχθόνων είναι σημαντικές για την ανάπτυξη περιφερειακών στρατηγικών προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή.(Green and Raygorodetsky, 2010)

4. Η προσπάθεια εκπροσώπησης και το νομικό κενό 

Η απόδοση της ταυτότητας θύματος της κλιματικής αλλαγής δεν βοήθησε τους αυτόχθονες πληθυσμούς να διεκδικήσουν την εκπροσώπησή τους στις συζητήσεις για το κλίμα, με τις ανάγκες και τα δικαιώματά τους να τείνουν να παραγκωνίζονται. Η απουσία αυτόχθονων φωνών στην έρευνα, την πολιτική και τη λήψη αποφάσεων γύρω από την κλιματική αλλαγή εξακολουθεί να υφίσταται παρά τις προσπάθειες των ίδιων για διεκδίκηση ενεργότερου ρόλου ήδη από το 1997 μετά και την θέσπιση του Πρωτοκόλλου του Κιότο. (Etchart, 2017) Το ενδιαφέρον για την οπτική τους τότε περιοριζόταν σε συγκεκριμένες περιοχές του πλανήτη και κυρίως την Ανταρκτική, επειδή εκεί τα σημάδια της κλιματικής αλλαγής γίνονταν ολοένα και πιο εμφανή, ενώ ταυτόχρονα είχε δημιουργηθεί το πολιτικό σώμα του Αρκτικού Συμβουλίου με συμμετοχή αυτοχθόνων κάτι που τους παρείχε φωνή για πρώτη φορά. Στο πλαίσιό του συνδιαλέγονταν επιστήμονες, πολιτικοί, εκπρόσωποι τοπικών κοινωνιών με τους αυτόχθονες και αποτελούσε ένα forum συζήτησης και για την αλλαγή του κλίματος. (Nakashima, Krupnik and Rubis, 2018)

Μέχρι το 2004 η συμμετοχή τους υποστηρίχθηκε από τη Σύμβαση-πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών για την αλλαγή του κλίματος (UNFCCC), μέσω της οποίας ακούστηκαν συλλογικά οι φωνές των αυτοχθόνων από τα μικρά τροπικά νησιά που ήταν μέρη κρατών και αναπόφευκτα συμμετείχαν στα υπερεθνικά φόρουμ. Ειδικά στα νησιά του Ειρηνικού οι αυτπχθονες αποτελούν πλειοψηφία γι’ αυτό και πέτυχαν την εκπροσώπησή τους. (Nakashima, Krupnik and Rubis, 2018) Από το 2013, εκπρόσωποι αυτοχθόνων συνεδριάζουν σε διεθνείς διασκέψεις και άλλα fora, ενώνοντας τις δυνάμεις τους για να ζητήσουν τον σεβασμό των δικαιωμάτων τους σύμφωνα με το εθνικό και διεθνές δίκαιο, αλλά και την προστασία του περιβάλλοντος. Η Διεθνής Οργάνωση Εργασίας (ΔΟΕ) υπήρξε συνεπής στην ανάδειξη των αυτοχθόνων πληθυσμών, ιδίως έχοντας εξασφαλίσει το 1989 τη «Σύμβαση για τους αυτόχθονες και τους φυλετικούς λαούς» που τέθηκε σε ισχύ το 1991 και η οποία έθεσε τις βάσεις της Διακήρυξης των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα των Αυτοχθόνων Πληθυσμών (UNDRIP) του 2007. Απογοητευμένοι, ωστόσο, από τον τρόπο με τον οποίο τα κείμενα των παγκόσμιων συμφωνιών για την κλιματική αλλαγή αντιμετώπισαν την UNDRIP, και ιδίως από τον αποκλεισμό από τη διάσκεψη κορυφής για το κλίμα στο Παρίσι τον Δεκέμβριο του 2015, εκπρόσωποι αυτοχθόνων κοινοτήτων πραγματοποίησαν τις δικές τους εκδηλώσεις και ίδρυσαν τελικά τη δική τους πλατφόρμα, το Forum των Αυτοχθόνων Λαών για την Κλιματική Αλλαγή (IIPFCC). (Etchart, 2017)

Μέσα από την προσπάθεια του κινήματος των αυτοχθόνων για εκπροσώπηση επιτεύχθηκε και η  αναγέννηση του ενδιαφέροντος του νομικού κόσμου για τα δικαιώματά τους.  Οι δύο διασκέψεις του ΟΗΕ για τις διακρίσεις εις βάρος των αυτοχθόνων πληθυσμών στην Αμερική, αλλά και για τους αυτόχθονες λαούς και τη γη, που πραγματοποιήθηκαν το 1977 και το 1981, πυροδότησαν την προσπάθεια εφαρμογής των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και στους αυτόχθονες. Πρόκειται για μία στροφή στη μέχρι τότε αντιμετώπισή τους, καθώς θεωρούνταν άτομα ή υποομάδες μέσα σε μια μεγαλύτερη κοινωνία και όχι μια μοναδική συλλογική οντότητα που έχει διακριτικά χαρακτηριστικά και ως εκ τούτου αξίζει ειδική προστασία. Οι απόψεις διίστανται, ωστόσο, σχετικά με το αν θα πρέπει να προστατεύονται ξεχωριστά ή κάτω από ένα γενικό σύστημα ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όπως και για το περιεχόμενο των «αυτόχθονων δικαιωμάτων» δηλαδή την αυτοδιάθεση, τα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτιστικά ή συλλογικά δικαιώματα. Η προσπάθεια σήμερα φαίνεται να εστιάζει στο πώς θα διασφαλιστούν τα δικαιώματά τους στο πλαίσιο του διεθνούς δικαίου, κάτι που αποτελεί άλλωστε έναν εκ των βασικότερων στόχων του κινήματος των αυτοχθόνων. (Chen, 2014)

5. Επίλογος

Η αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής αποτελεί ένα εκ των μεγαλύτερων ζητημάτων στην εποχή μας. Ο ρόλος των ιθαγενών δύναται να είναι καταλυτικός στην προσπάθεια αυτή, καθώς η σχέση τους με το φυσικό περιβάλλον είναι τέτοια που μπορεί να μας παράσχει την κατάλληλη καθοδήγηση. Οι δυσανάλογες επιπτώσεις της στη ζωή αυτών των ανθρώπων καθιστά αναγκαίο να ακούσουμε τις φωνές του κινήματός τους και να προστατέψουμε το περιβάλλον που αποτελεί το σπίτι τους. Οποιαδήποτε περιθωριοποίησή τους θα καταλήξει, τελικά, να τους στερεί το δικαίωμα να ζήσουν αξιοπρεπώς στο περιβάλλον που εκείνοι έχουν επιλέξει εδώ και πολλές γενιές, οδηγώντας σε μία ιδιότυπη ενσωμάτωσή τους στις σύγχρονες κοινωνίες.

Βιβλιογραφία/Πήγες

1. Belfer, E., Ford, J. and Maillet, M., 2017. Representation of Indigenous peoples in climate change reporting. Climatic Change, 145(1-2), pp.57-70.

2. Chen, C., 2014. Indigenous Rights in International Law. Oxford Research Encyclopedia of International Studies,.

3. 2013. Climate change and indigenous peoples. Cheltenham: Edward Elgar.

4. Etchart, L., 2017. The role of indigenous peoples in combating climate change. Palgrave Communications, 3(1).

5. Green, D. and Raygorodetsky, G., 2010. Indigenous knowledge of a changing climate. Climatic Change, 100(2), pp.239-242.

6. Nakashima, D., Krupnik, I. and Rubis, J., 2018. Indigenous knowledge for climate change assessment and adaptation. Cambridge, United Kingdom: Cambridge University Press.

7. Nursey-Bray, M., Palmer, R., Smith, T. and Rist, P., 2019. Old ways for new days: Australian Indigenous peoples and climate change. Local Environment, 24(5), pp.473-486.

8. Tehan, M., Godden, L., Young, M. and Gover, K., 2021. The Impact of Climate Change Mitigation on Indigenous and Forest Communities.

9. Hedden-Nicely, Dylan R. and Caldwell, Lucius K. (2020) «Indigenous Rights and Climate Change: The Influence of Climate Change on the Quantification of Reserved Instream Water Rights for American Indian Tribes,» Utah Law Review: Vol. 2020 : No. 3 , Article 4.

10. Geneva, I. L. O., 2017. Indigenous people and climate change: From victims to change agents through decent work. s.l.:© International Labour Organization.

11. Maureen F. Tehan, ‎. C. G. ‎. A. Y., 2016. The Impact of Climate Change Mitigation on Indigenous and Forest Communities. s.l.:s.n.

12. International Labour Organization, 2016. Indigenous people and climate change: From Victims to change agents through decent work. s.l.:s.n.