από την Θεανώ Ντόκου, Ερευνήτρια της Ομάδας Διεθνών Σχέσεων & Εξωτερικής Πολιτικής

Παρόλο που ο ευρωσκεπτικισμός είναι ένα φαινόμενο που βρίσκεται σε άνοδο τις τελευταίες τρεις δεκαετίες περίπου, έχει μπει πλέον για τα καλά στην καθημερινότητα των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) δεδομένου ότι ο αντίκτυπος του είναι εμφανής τόσο στα πολιτικά κόμματα, στα κομματικά συστήματα των κρατών, στους μη κομματικούς οργανισμούς και τις οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών, όσο και στην καθημερινή συζήτηση των media στις ευρωπαϊκές χώρες (FitzGibbon et al., 2016). Το παρόν κείμενο, λοιπόν, πρόκειται να εξετάσει τι είναι ο ευρωσκεπτικισμός, ενώ θα δοθεί έμφαση στις περιπτώσεις των αντίστοιχων κινημάτων στις περιοχές της Ουγγαρίας και της Πολωνίας.

Προσδιορίζοντας τον ευρωσκεπτικισμό

Ο ευρωσκεπτικισμός, παρόλο που δεν έχει επίσημο ορισμό, εκφράζει μία ιδεολογία αντίθεσης απέναντι στην ΕΕ και στην ευρωπαϊκή ενοποίηση. Έχει ένα ευρύ φάσμα το οποίο ξεκινάει από αυτούς που είναι αντίθετοι σε κάποιους ευρωπαϊκούς θεσμούς και πολιτικές ενώ παράλληλα αναζητούν μεταρρυθμίσεις σε αυτούς τους τομείς (Soft Euroscepticism) και το οποίο καταλήγει σε αυτούς που είναι εντελώς κατά της συμμετοχής στην ΕΕ (Hard Euroscepticism) (Nastos, 2019).

Τα βασικά επιχειρήματα των ατόμων που συμμερίζονται αυτές τις απόψεις είναι ότι η ενοποίηση υπονομεύει την εθνική κυριαρχία της κάθε χώρας, ότι η ΕΕ είναι θεσμός των ελίτ ενώ έχει έλλειψη δημοκρατικών αρχών και διαφάνειας και ότι είναι βαθιά γραφειοκρατική (Bertoncini et al., 2014). Ταυτόχρονα, κάποιοι από αυτούς θεωρούν πως η ΕΕ προκαλεί μεγάλα ποσοστά μετανάστευσης (Bertoncini et al., 2014), πως είναι ένας νεοφιλελεύθερος οργανισμός που εξυπηρετεί τα συμφέροντα της επιχειρηματικής ελίτ εις βάρος της εργατικής τάξης και, τέλος, πως είναι υπεύθυνη για τη λιτότητα που επικρατεί σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες η οποία προκαλεί την ιδιωτικοποίηση πολλών κρατικών οργανισμών (FitzGibbon et al., 2016).

Ο ευρωσκεπτικισμός μπορεί να χαρακτηρίζει τόσο αριστερά όσο και δεξιά πολιτικά κόμματα, ενώ απαντάται συχνά σε λαϊκιστικά (Bertoncini et al., 2014).  Παρόλο που ασκούν κριτική στην ΕΕ για πολλούς ίδιους λόγους, οι αριστεροί ευρωσκεπτικιστές επικεντρώνονται, κυρίως, στα οικονομικά ζητήματα (π.χ. οικονομική κρίση) (FitzGibbon et al., 2016), ενώ οι δεξιοί λαϊκιστές θίγουν τα θέματα του εθνικισμού και της μετανάστευσης (π.χ. ευρωπαϊκή μεταναστευτική κρίση) (Hobolt, 2018, p. 256). Επιπλέον, αξίζει να αναφερθεί πως η άνοδος των δεξιών ριζοσπαστικών κομμάτων από τη δεκαετία του 2000 έχει συνδεθεί άμεσα με την άνοδο του ευρωσκεπτικισμού (Werts et al., 2013, p. 183 – 205).

Πολλές δημοσκοπήσεις δείχνουν ότι η εμπιστοσύνη των πολιτών στην ΕΕ και στους θεσμούς της έχει μειωθεί σημαντικά την τελευταία δεκαετία (European Commission, 2015). Μερικές από τις χώρες με τη χαμηλότερη υποστήριξη προς την ΕΕ είναι η Ουγγαρία, η Λετονία (European Commission, 2009), η Γαλλία, η Ελλάδα και η Ισπανία (Wright, 2016). 

Η περίπτωση της Πολωνίας

Τα τελευταία χρόνια έχει αναλάβει την κυβέρνηση της χώρας το κόμμα Νόμος και Δικαιοσύνη (PiS). Πρόκειται για ένα δεξιό εθνικό – συντηρητικό πολιτικό κόμμα στην Πολωνία, το οποίο είναι μέλος της ευρωσκεπτικιστικής κοινοβουλευτικής ομάδας  των Ευρωπαίων Συντηρητικών και Μεταρρυθμιστών στο Ευρωκοινοβούλιο. Το PiS είναι το μεγαλύτερο κόμμα αυτή τη στιγμή στην πολωνική Βουλή, ενώ αποτελεί το κυρίαρχο κόμμα του συνασπισμού της Ενωμένης Δεξιάς (Nordsieck, 2019).

Το κόμμα μπορεί να χαρακτηριστεί ως ήπια ευρωσκεπτικιστικό, ενώ είναι αντίθετο με την ιδέα μιας ομοσπονδιακής Ευρώπης, ειδικά όσον αφορά το ευρώ ως κοινό νόμισμα (Taggart et al., 2008). Στις παρελθοντικές προεκλογικές του καμπάνιες έδινε έμφαση στο γεγονός ότι η ΕΕ θα έπρεπε να ωφελεί την Πολωνία και όχι το αντίστροφο. Επιπλέον, το PiS υποστηρίζει την ευρωπαϊκή ενοποίηση με όρους που θα ωφελούν την χώρα του. Ειδικότερα, είναι υπέρ της οικονομικής ενοποίησης και της σύσφιξης των δεσμών της Πολωνίας με την ΕΕ σχετικά με θέματα όπως η ενεργειακή ασφάλεια και ο στρατός, ωστόσο είναι σκεπτικό όσον αφορά την ενοποίηση στα πολιτικά ζητήματα. Ακόμα, το κόμμα υποστηρίζει μια βαθιά ισχυρή πολιτική και στρατιωτική συμμαχία της Πολωνίας με τις ΗΠΑ (Bobiński et al., 2015).

Η εκλογική βάση του κόμματος σήμερα αποτελείται, κυρίως, από άτομα που ανήκουν στην εργατική τάξη και είναι μέλη εργατικών σωματείων. Πιο συγκεκριμένα, οι ψηφοφόροι του PiS είναι συνήθως ανθρακωρύχοι, αγρότες, μικροεπιχειρηματίες, ανειδίκευτοι εργάτες, άνεργοι και συνταξιούχοι. Με την αριστερή προσέγγιση του κόμματος στον οικονομικό τομέα, προσελκύει εκλογείς που νιώθουν ότι η φιλελευθεροποίηση της οικονομίας και η ευρωπαϊκή ενοποίηση δεν έχουν βοηθήσει την Πολωνία να εξελιχθεί. Ο πυρήνας των ψηφοφόρων του PiS είναι άτομα μεγάλης ηλικίας, βαθιά θρησκευόμενα που πιστεύουν στον συντηρητισμό και τον πατριωτισμό. Επιπροσθέτως, άνθρωποι που ζουν σε αγροτικές περιοχές και μικρές πόλεις είναι πιο πιθανό να ψηφίσουν το Νόμος και Δικαιοσύνη στις εκλογές, ενώ τέλος, οι εκλογείς του είναι κατά κύριο λόγο άτομα με χαμηλό επίπεδο μόρφωσης (Stolarek, 2020).

Το γεγονός ότι η χώρα κυβερνάται από έναν δεξιό ευρωσκεπτικιστικό συνασπισμό, του οποίου αρχηγός είναι το Κόμμα Νόμος και Δικαιοσύνη αποτελεί έκπληξη καθώς οι Πολωνοί είναι ένας από τους λαούς με τη μεγαλύτερη ευρωπαϊκή συνείδηση σε ολόκληρη την ΕΕ. Σύμφωνα με πρόσφατες δημοσκοπήσεις, το 84% των Πολωνών βλέπουν θετικά την ΕΕ, ενώ το 67% του πληθυσμού πιστεύει πως η συμμετοχή της χώρας στην Ένωση την έχει βοηθήσει να αναπτυχθεί σε πολλούς τομείς (Wike et al., 2019,).

Τα τελευταία χρόνια η πολωνική πολιτική αρένα έχει στραφεί προς τα δεξιά. Όπως και σε άλλες περιοχές της Ευρώπης, η ριζοσπαστική δεξιά της χώρας είναι αντίθετη προς την ιδέα της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Επιπλέον, ο εθνικισμός παίζει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της πολιτικής ατζέντας αυτών των κομμάτων, ενώ είναι σαφές πως σύμφωνα με αυτή την άποψη το έθνος αποτελείται αποκλειστικά από ανθρώπους που έχουν κοινή καταγωγή και αντιλήψεις. Αυτή η ιδέα καταλήγει στην ιδέα μιας κλειστής ομογενούς κοινωνίας που βρίσκει δύσκολη την αποδοχή οποιουδήποτε είδους διαφορετικότητας και είναι απρόθυμη να καλωσορίσει νέους ανθρώπους, ειδικά εάν αυτοί έχουν διαφορετική θρησκεία ή καταγωγή (Mach et. al., 2021, p. 115 – 118).

Στην περίπτωση της Πολωνίας, έχει παρατηρηθεί ιστορικά ότι οι πολίτες έχουν αναπτύξει μία συγκεκριμένη ιδέα για το ίδιο τους το έθνος ως κάτι το οποίο απειλείται συνεχώς και καταπιέζεται από άλλα κράτη. Κατά συνέπεια, οι σχέσεις της χώρας με τα άλλα έθνη αντιμετωπίζονται συνήθως ως πιθανοί κίνδυνοι απέναντι στην πολωνική εθνική ταυτότητα και κυριαρχία. Η ίδια λογική ισχύει και στους δεσμούς της χώρας με την ΕΕ, η οποία θεωρείται ως ένα εξωτερικό μόρφωμα το οποίο θα μπορούσε να φανεί χρήσιμο στους Πολωνούς, ωστόσο οι ίδιοι δεν θεωρούν τους εαυτούς τους μέλη αυτού του μορφώματος. Αρκετοί πολίτες θεωρούν πως η ευρωπαϊκή βοήθεια προς τη χώρα στην οποία διαμένουν είναι κάτι που τους αξίζει δεδομένης της περασμένης τους ταλαιπωρίας και ως αποζημίωση για την κομμουνιστική καταπίεση που υπέστησαν. Γι’ αυτό ακριβώς η υποστήριξη για τη συμμετοχή της Πολωνίας στην ΕΕ μπορεί να μεταφραστεί ως επιθυμία του λαού της να συνεχίσει να ωφελείται από αυτή, όμως δεν είναι δυνατόν να θεωρήσουμε πως οι Πολωνοί διατηρούν οποιαδήποτε αίσθηση του ανήκειν στις Ευρωπαϊκές Κοινότητες ή ότι έχουν αναπτύξει κάποιου είδους ευρωπαϊκή ταυτότητα. Στις μέρες μας, ο πολωνικός ευρωσκεπτικισμός βλέπει την ΕΕ ως μία αυστηρά οικονομική συνεργασία, που επιτρέπει την αναδιανομή των κεφαλαίων προς όφελος των φτωχότερων κρατών, χωρίς όμως η συνεργασία αυτή να επεκτείνεται στη δημόσια σφαίρα, στην κοινωνία εν γένει και στην κοινή ευρωπαϊκή ταυτότητα. Το PiS και ο κυβερνών συνασπισμός αποφεύγουν να συζητούν σε βάθος για την ΕΕ, περιορίζοντας τους εαυτούς τους στη χρήση του σλόγκαν “Πολωνία, η καρδιά της Ευρώπης”. Σύμφωνα με αυτούς, η ΕΕ είναι αποκλειστικά πηγή οικονομικού κέρδους, ενώ λείπει το στοιχείο της ευρωπαϊκής ενοποίησης (Mach et al., 2021, p. 115 – 118).

Το 2015, τα στελέχη του PiS χρησιμοποίησσαν τον φόβο για τους “άλλους” (όσους αιτούνταν άσυλο) στην προεκλογική τους καμπάνια προκειμένου να κερδίσουν την υποστήριξη των πολιτών, κάτι το οποίο κατάφεραν κερδίζοντας τις εκλογές. Επίσης, η συνεχής διαμάχη με την Κομισιόν για το κράτος δικαίου αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα του πως θα ήθελε το κόμμα να είναι η ΕΕ. Θεωρεί πως η Ένωση δεν έχει κανένα δικαίωμα να επεμβαίνει στις εσωτερικές υποθέσεις των κρατών μελών της και πως οι μεγαλύτερες χώρες, όπως η Γερμανία, έχουν υπερβολικό έλεγχο στα χέρια τους. Σύμφωνα με τους ευρωσκεπτικιστές εθνικιστές, η Ευρώπη έχει «τρελαθεί» και δείχνει αυτοκτονικές τάσεις με το να αποδέχεται τους “άλλους”, βασικός στόχος των οποίων είναι η καταστροφή της περιοχής. Η ίδια ρητορική ήταν εμφανής και κατά τη διάρκεια των ευρωεκλογών του 2019, στις οποίες νικητής αναδείχθηκε το PiS, ως μέρος των Ευρωπαίων Συντηρητικών και Μεταρρυθμιστών (Mach et al., 2021, p. 115 – 118).

Η περίπτωση της Ουγγαρίας

Από το 2010 μέχρι και σήμερα την κυβέρνηση της χώρας έχει αναλάβει το κόμμα Fidesz, με αρχηγό τον Viktor Orbán. Πρόκειται, ουσιαστικά, για ένα δεξιό, λαϊκιστικό και εθνικό – συντηρητικό κόμμα, το οποίο μπορεί να χαρακτηριστεί ως ήπια ευρωσκεπτικιστικό (Batory, 2008). Παρά την εμφανέστατη σύγκρουση του Fidesz με το Ευρωπαϊκό Λαϊκό Κόμμα, του οποίου ήταν μέλος μέχρι τον Μάρτιο του 2021, και την ΕΕ εν γένει, το ίδιο το κόμμα αρνείται οποιαδήποτε αντιπαράθεση με τους προαναφερθέντες ενώ, μάλιστα δηλώνει πως συμφωνεί με όλες τις ευρωπαϊκές αξίες. Επιπλέον, ο Orbán έχει έρθει σε αντιπαράθεση με την ΕΕ για τη διαχείριση της μεταναστευτικής κρίσης των περασμένων ετών και το θέμα της θανατικής ποινής, η οποία απαγορεύεται σε όλες τις χώρες της Ένωσης (Kingsley, 2018). Παράλληλα, ο ίδιος φαίνεται να διατηρεί στενές σχέσεις με τη Ρωσία και τον Πρόεδρο της, απέχοντας από τη γενική ευρωπαϊκή πολιτική για άλλη μια φορά. Επιπροσθέτως, το Fidesz έχει υιοθετήσει μία έντονη αντιμεταναστευτική ρητορική, ενώ ο ηγέτης τους κόμματος έχει εκφράσει πολλές φορές την προτίμηση του να διατηρηθεί η κοινωνία της Ουγγαρίας εθνοτικά ομοιογενής. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί πως οι υποστηρικτές του κόμματος είναι άτομα που ανήκουν στη μεσαία τάξη, τα οποία αυτοχαρακτηρίζονται ως ακροδεξιά, ενώ οι ψηφοφόροι του προέρχονται από όλες τις ηλικιακές ομάδες (The Budapest Beacon, 2018).

Ταυτόχρονα, το δεύτερο μεγαλύτερο κόμμα της χώρας είναι το Κίνημα για μια Καλύτερη Ουγγαρία (Jobbik). Πρόκειται για ένα κόμμα με ακραίες και εθνικιστικές ρίζες, το οποίο, όταν είχε πρωτοεμφανιστεί στην ουγγρική πολιτική σκηνή περιέγραφε τον εαυτό του ως ένα συντηρητικό και ριζοσπαστικά πατριωτικό χριστιανικό κόμμα, του οποίο βασικός σκοπός ήταν η προστασία των αρχών και των συμφερόντων της Ουγγαρίας. Το 2014 πολλοί χαρακτήριζαν το Jobbik ως μία αντισημιτική οργάνωση και ως ένα νεοναζιστικό κόμμα λόγω των ακραίων πεποιθήσεων του για τις μειονότητες (Paterson, 2014). Από το 2015 έως το 2020, καθώς αυξανόταν η σκληρή ρητορική του Fidesz, το Jobbik  άρχισε να αλλάζει τακτική και να αυτοπροσδιορίζεται, πλέον, ως ένα μετριοπαθές κεντρο – δεξιό συντηρητικό κόμμα, με φιλοευρωπαϊκές αρχές και ελάχιστες εθνικιστικές τάσεις που έμειναν από το παρελθόν (jobbik.com, 2020).

Σχετικά με την ΕΕ, το Jobbik στο αρχικό του μανιφέστο είχε μία έντονα επικριτική στάση απέναντι στον οργανισμό. Θεωρούσε αποτυχία την προσχώρηση της Ουγγαρίας και ότι η ΕΕ δεν εξυπηρετούσε τα συμφέροντα των πολιτών της χώρας. Ωστόσο, ακόμα και τότε, το κόμμα δεν αρνούνταν την ιδέα μιας έντονα μεταρρυθμισμένης ευρωπαϊκής συνομοσπονδίας (Jobbik, 2010). Μετά το Brexit και τις συνεχείς συζητήσεις για το μέλλον της ΕΕ, το Jobbik επανεξέτασε τις απόψεις του για την ένωση και άρχισε να δίνει έμφαση στο ότι με κάποιες μεταρρυθμίσεις στις πολιτικές της αυτή θα μπορούσε να φανεί χρήσιμη και ωφέλιμη για τα κράτη μέλη της (Kroet, 2016).

Στην Ουγγαρία δεν υπάρχει πρακτικά καθόλου αριστερός εξτρεμισμός ή ευρωσκεπτικισμός. Αντιθέτως, έχουν υπάρξει πολλές αλλαγές ανάμεσα στα δεξιά κόμματα της χώρας καθώς το Jobbik, ένα αντιευρωπαϊκό κόμμα αρχικά, μετακινήθηκε προς το κέντρο αναγνωρίζοντας την αξία της ΕΕ, παρόλο που επικρίνει την συμμετοχή της στα εσωτερικά ζητήματα των κρατών. Ταυτόχρονα, το κυβερνόν Fidesz έκανε μία στροφή προς την άκρα δεξιά, αναμειγνύοντας τον ευρωσκεπτικισμό με προφανείς αντιευρωπαϊκές τάσεις, γεγονός που οδήγησε σε μία επικίνδυνη εθνικιστική ρητορική. Επιπροσθέτως, η κυβέρνηση κατηγορεί τις Βρυξέλλες για οποιαδήποτε εμπλοκή στα εσωτερικά θέματα της χώρας και παραβιάζει πληθώρα ευρωπαϊκών αξίων και αρχών (Inotai, 2021, p. 59 – 64).

Η τρίτη επανεκλογή του Fidesz οφείλεται στο διαστρεβλωμένο εκλογικό σύστημα της Ουγγαρίας, το οποίο “μεταρρυθμίστηκε” το 2011 υπό την ίδια κυβέρνηση, και στον έντονο έλεγχο που ασκεί το ίδιο το κόμμα στα ΜΜΕ της χώρας. Παράλληλα, η ασταμάτητη εκστρατεία κατά της μετανάστευσης έχει επηρεάσει μεγάλο μέρος του λαού του κράτους. Παρ’ όλα αυτά, η πλειοψηφία των Ούγγρων θεωρεί την ΕΕ ως ένα θετικό παράγοντα για την ανάπτυξη της πατρίδας τους (Inotai, 2021, p. 59 – 64).

Επίλογος.

Παρόλο που ο ευρωσκεπτικισμός είναι ένα φαινόμενο που παρατηρείται πολύ συχνά τα τελευταία έτη στα περισσότερα ευρωπαϊκά κράτη, οι χώρες της κεντρικής Ευρώπης, όπως η Πολωνία και η Ουγγαρία, αποτελούν μία ιδιαίτερη περίπτωση καθώς έχουν μια ιστορική εμπειρία συνυφασμένη με την εμπλοκή άλλων στις εσωτερικές τους υποθέσεις (Csehi et al., 2020, p. 53 – 68). Και στις δύο περιοχές, λοιπόν, επικρατεί μία έντονη επικριτική στάση απέναντι στην ΕΕ και τους θεσμούς της, σε κάθε περίπτωση, όμως, είναι διαφορετική καθώς εστιάζουν σε διαφορετικά  ζητήματα (π.χ. μεταναστευτική κρίση ή κράτος δικαίου). Επιπλέον, μπορούμε να πούμε πως στην Ουγγαρία έχει παρατηρηθεί μία μεγάλη αλλαγή στην πολιτική σκηνή της χώρας με το Fidesz να υιοθετεί μια σκληρή αντιευρωπαϊκή ρητορική, σε αντίθεση με το PiS στην Πολωνία το οποίο δεν χρησιμοποιεί αυστηρές προσβολές κατά της Ένωσης. Τέλος, άξιο αναφοράς είναι το γεγονός ότι το Fidesz παρουσιάζεται να έχει περισσότερα λαϊκιστικά στοιχεία από το PiS.

Βιβλιογραφία

Batory, A. (2008), “Euroscepticism in the Hungarian Party System: Voices from the Wilderness?”, στο Taggart, P., Szczerbiak, A., Opposing Europe?, Οξφόρδη: Oxford University Press

Bertoncini, Y., Koenig, N. (2014), Euroscepticism or Europhobia: Voice VS. Exit?, Jacques Delors Institute  Διαθέσιμο εδώ

Bobiński, A., Czerniak, A., Semeniuk, P., Sipiński, D., Sobolewski, P., Świerczyński, M., Tomaszewski, R., Żakowiecki, P. (2015), What PiS would change in the economy, Polityka Insight  Διαθέσιμο εδώ

Csehi, R., Zgut, E. (2020), ‘We won’t let Brussels dictate us’: Eurosceptic populism in Hungary and Poland, European Politics and Society, p .53 – 68  Διαθέσιμο εδώ

European Commission (2009), Standard Eurobarometer 71, European Union  Διαθέσιμο εδώ

European Commission (2016), Standard Eurobarometer 84 Autumn 2015, Public Opinion in the European Union, European Union  Διαθέσιμο εδώ

FitzGibbon, J., Leruth, B., Startin, N. (2016), Euroscepticism as a Transnational and Pan – European Phenomenon, Λονδίνο: εκδόσεις Routledge 

Hobolt, S. (2018), The Crisis of Legitimacy of European Institutes, στο Europe’s Crises, Manuel Castell et al., New Jersey: John Wiley and Sons, p. 256

Inotai, A. (2021), “Hungary: Euroscepticism and Nationalism”, στο Kaeding, M., Pollak, J., Schmidt, P.,  Euroscepticism and the Future of Europe, Palgrave Macmillan, p. 59 – 64

Jobbik (2010), “Radical Change – Jobbik’s electoral manifesto 2010)  Διαθέσιμο εδώ

jobbik.com (2020), “Declaration of Principles”  Διαθέσιμο εδώ

Kingsley, P. (2018), “E.U.’s Leadership Seeks to Contain Hungary’s Orbán”, The New York Times  Διαθέσιμο εδώ

Kroet, C. (2016), “Hungary’s far right Jobbik says leaving EU no longer on the agenda”, Politico  Διαθέσιμο εδώ

Mach, Z., Styczyńska, N. (2021), “Poland: Economic Enthusiasts, Value Adversaries”, στο Kaeding, M., Pollak, J., Schmidt, P.,  Euroscepticism and the Future of Europe, Palgrave Macmillan

Nastos, G. (2019), Ο ευρωσκεπτικισμός στην Ευρωπαϊκή Ένωση, Πανεπιστήμιο Κρήτης  Διαθέσιμο εδώ

Nordsieck, W. (2019), Parties and Elections in Europe, εκδόσεις Books on Demand

Paterson, T. (2014), “Hungary election: Concerns as neo – Nazi Jobbik wins 20% of the vote”, Independent  Διαθέσιμο εδώ

Stolarek, J.M. (2020), Poland remains divided, Heinrich Boll Stiftung  Διαθέσιμο εδώ

Taggart, P., Szczerbiak, A. (2008), Opposing Europe?, Οξφόρδη: Oxford University Press

The Budapest Beacon (2018), “A Breakdown of supporters for Hungary’s mainstream political parties”  Διαθέσιμο εδώ

Werts, H., Scheepers, P., Lubbers, M. (2013), Euro – scepticism and radical right – wing voting in Europe, 2002 – 2008: Social cleavages, socio – political attitudes and contextual characteristis determining voting for the radical right, European Union Politics, 14(2), p. 183 – 205  Διαθέσιμο εδώ

Wike, R., Poushter, J., Silver, L., Devlin, K., Fetterolf, J., Castillo, A., Huang, C. (2019), European Public Opinion Three Decades After the Fall of Communism, Pew Research Center  Διαθέσιμο εδώ

Wright, O. (2016), Euroscepticism on the rise across Europe as analysis finds increasing opposition to the EU in France, Germany and Spain  Διαθέσιμο εδώ