από την Θεανώ Ντόκου, Ερευνήτρια της Ομάδας Διεθνών Σχέσεων & Εξωτερικής Πολιτικής

Εισαγωγή

Η Ανατολική Μεσόγειος ενώνει γεωγραφικά την Ευρώπη, την Αφρική και την Ασία και αποτελεί πεδίο ενδιαφέροντος τόσο για τα κράτη που βρίσκονται στην περιοχή, όσο και για εκείνες τις χώρες που, αν και βρίσκονται μακριά, έχουν συμφέροντα και επιθυμούν τη συνεχή ανάμειξή τους στις γεωπολιτικές εξελίξεις. Από την αρχαιότητα οι συγκρούσεις στην περιοχή ήταν πολλαπλές, δεδομένης της έντονης ποικιλομορφίας των εδαφών που βρέχονται από την Μεσόγειο Θάλασσα (Τσαουσέλου, 2017). Στη σύγχρονη εποχή, η “Αραβική Άνοιξη”, οι συγκρούσεις στη Μέση Ανατολή και οι εκκρεμότητες για την οριοθέτηση των θαλάσσιων ζωνών των χωρών, είναι μερικά μόνο παραδείγματα του αποσταθεροποιημένου χαρακτήρα της περιοχής. Το παρόν κείμενο, λοιπόν, θα επικεντρωθεί σύντομα στη γεωπολιτική και γεωστρατηγική σημασία της Ανατολικής Μεσογείου, στα συμφέροντα των όσων δραστηριοποιούνται στην περιοχή καθώς και στους κινδύνους ασφαλείας στον ευρύτερο χώρο. 

Η στρατηγική σημασία της Ανατολικής Μεσογείου

Η αξία της Ανατολικής Μεσογείου είναι μεγάλη. Αποτελεί ένα γεωπολιτικό υποσύστημα της Ευρασίας με καίριο χαρακτήρα. Ένα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικα της περιοχής είναι το γεγονός ότι τα γεωπολιτικά κέντρα της βρίσκονται δίπλα στα αντίστοιχα κέντρα της Μέσης Ανατολής. Η εγγύτητα της αυτή στα τελευταία την καθιστά τους δρώντες της περιφέρειας ενεργούς παρατηρητές των εξελίξεων στη Μέση Ανατολή, ενώ επιτρέπει στις μεσογειακές κυβερνήσεις την εύκολη παρέμβαση σε οποιαδήποτε κρίση προκληθεί στις αντίστοιχες περιοχές.  Η Ανατολική Μεσόγειος θεωρείται ένας από τους πιο κρίσιμους χώρους συμφερόντων για περιφερειακούς, τοπικούς και παγκόσμιους δρώντες λόγω του  ελέγχου των μεσογειακών πηγών ενέργειας καθώς και των αγωγών μεταφοράς αυτής, πράγμα ζωτικής σημασίας για την παγκόσμια αγορά (Παραγιουδάκης, 2019). Επιπλέον, στην περιοχή υπάρχουν νέοι προμηθευτές αλλά και οδοί μετακίνησης των φυσικών πόρων, δύο πράγματα που αναζητεί η Ευρωπαϊκή Ένωση προκειμένου να κατοχυρώσει την ασφάλεια εφοδιασμού που επιδιώκει (Φίλης, 2017).

Ακόμα, η Ανατολική Μεσόγειος είναι ένα εμπορικό σταυροδρόμι που προσελκύει το ενδιαφέρον των μεγάλων δυνάμεων της εποχής μας (π.χ. Κίνα), ειδικά δεδομένης της εγγύτητάς της στη διώρυγα του Σουέζ (Φίλης, 2017), η οποία αποτελεί την γρηγορότερη ναυτική οδό μεταξύ του Ινδικού και του Ατλαντικού Ωκεανού, ενώ μέσω αυτής λαμβάνει χώρα η διακίνηση του πετρελαίου της Βόρειας Αφρικής και του Περσικού Κόλπου, γεγονός που προσδίδει παραπάνω αξία στην περιοχή (Παραγιουδάκης, 2019). Παράλληλα, η εύκολη πρόσβαση στην ευρωπαϊκή αγορά προϋποθέτει επενδύσεις και συνεργασίες κάθε είδους εντός της περιφέρειας (Φίλης, 2017).

Διεθνείς και Περιφερειακοί Δρώντες

Αρχικά, έχει γίνει ξεκάθαρο ότι η Κίνα επενδύει περισσότερο στην χρήση ήπιας ισχύος για να πετύχει τους γεωπολιτικούς της στόχους. Μέχρι τώρα έχει καταφέρει να εδραιώσει την παρουσία της σε κρίσιμα εμπορικά κέντρα της Ανατολικής Μεσογείου, όπως το Σουέζ και ο Πειραιάς (Buzan, Cox, 2013).

Επιπροσθέτως, η συνεργασία της Ρωσίας με το Ιράν και την Τουρκία ενδεχομένως να οδηγήσει σε περαιτέρω ενεργειακές συμφωνίες μεταξύ αυτών, ειδικά εφόσον η πρώτη είναι ένας από τους μεγαλύτερους δρώντες στον ενεργειακό χώρο. Έτσι, ο έλεγχος της διαμετακόμισης του πετρελαίου του Ιράν και οι τουρκικές βλέψεις για τα κοιτάσματα της Ανατολικής Μεσογείου θα την ωφελήσουν σε μεγάλο βαθμό διότι θα έχει τη δυνατότητα να ελέγχει την Ευρασία, με τρόπο άκρως εξυπηρετικό για τα ρωσικά συμφέροντα, έχοντας ως βασικό στόχο να επιστρέψει ως ισχυρή ηγετική δύναμη στο διεθνές περιβάλλον. Ταυτόχρονα, η Ρωσία αποσκοπεί στην ισχυροποίηση της στην περιοχή της Μέσης Ανατολής ασκώντας οικονομικές και γεωπολιτικές πιέσεις στις ΗΠΑ (Litsas, 2018).

Βέβαια, το γεγονός ότι οι ΗΠΑ αποχώρησαν από τη Συρία δεν συνεπάγεται και την αποχώρησή της από την Ανατολική Μεσόγειο. Αυτό αποδεικνύεται εύκολα από την σημασία που δίνει η χώρα στην Ελλάδα, την Κύπρο και το Ισραήλ καθώς και από την ενίσχυση της στρατηγική της σχέσης με την Ελλάδα, μέσω των στρατιωτικών βάσεων στην Αλεξανδρούπολη, στον Βόλο και, κυρίως, στη Σούδα. Επιπροσθέτως, οι ΗΠΑ διατηρούν στενές σχέσεις με την Κυπριακή Δημοκρατία καθώς η Ουάσινγκτον χρησιμοποιεί συχνά κυπριακά λιμάνια και αεροδρόμια για ανθρωπιστικούς λόγους, ενώ ταυτόχρονα η κυβέρνηση της Κύπρου έχει παραχωρήσει αποκλειστικά δικαιώματα σε εταιρείες αμερικανικών συμφερόντων, όπως η ExxonMobil, για την εξόρυξη φυσικού αερίου από την ΑΟΖ της χώρας (U.S. Department of State, 2021). Παράλληλα, η αυξανόμενη παρουσία της Ρωσίας στις μεσογειακές ακτές της Συρίας με αφορμή των Συριακό εμφύλιο πόλεμο αποτελεί κίνδυνο τόσο για τις ΗΠΑ όσο και για τους συμμάχους της στην περιφέρεια (Αλατζάς, 2020).

Ακόμα, αξίζει να σημειωθεί πως η αντιμετώπιση των σύγχρονων εντάσεων και της αστάθειας στην  Ανατολική Μεσόγειο είναι καίριας σημασίας και για την Ευρωπαϊκή Ένωση. Η περιοχή δεν χαρακτηρίζεται μόνο από την στρατηγική της σπουδαιότητα για την ΕΕ, αλλά η σωστή διαχείριση των κρίσεων από τους Ευρωπαίους θα εδραίωνε τη θέση των τελευταίων στην παγκόσμια σκακιέρα και θα ενέτεινε την ενότητα μεταξύ των κρατών μελών της Ένωσης (Eftathiou, 2021).

Προκλήσεις Ασφαλείας στην Ανατολική Μεσόγειο

Παρόλο που με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου σχηματίστηκε η ελπίδα για το τέλος των απειλών ασφαλείας για όλη την ευρωπαϊκή περιφέρεια, οι μετέπειτα εξελίξεις, οι γεωπολιτικές μεταβολές, οι αλλαγές στους συσχετισμούς δυνάμεων των κρατών της περιοχής και οι κοινωνικές διαφοροποιήσεις στο εσωτερικό αυτών έκαναν αυτές τις πεποιθήσεις να αλλάζουν γρήγορα. Το νέο περιβάλλον που σχηματίστηκε δημιούργησε καινούργιες προκλήσεις και απειλές, πολλές εκ των οποίων επικεντρώνονται στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου, μετατρέποντάς την σε σημαντικό πεδίο κινδύνων ασφαλείας τόσο σε τοπικό επίπεδο όσο και σε παγκόσμιο (Χρυσοχού, 2018), παραδείγματα των οποίων θα αναλυθούν παρακάτω.

Αρχικά, η παράνομη μετανάστευση, η πειρατεία, οι εγκληματικές ομάδες που δρουν με στόχο την παράνομη διακίνηση ναρκωτικών, όπλων και ανθρώπων, είναι μόνο κάποιες από τις δραστηριότητες που συναποτελούν το διασυνοριακό οργανωμένο έγκλημα στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου (Χρυσοχού, 2018).

Επιπροσθέτως, αξίζει να συμπεριληφθεί στη λίστα η διασπορά ραδιοβιοχημικών και πυρηνικών όπλων, δηλαδή όπλων μαζικής καταστροφής εν γένει (ΟΜΚ), καθώς πολλές χώρες της ευρύτερης περιοχής έχουν δηλώσει ότι διατηρούν οπλοστάσια τέτοιου είδους. Επίσης, η παραβίαση των κανόνων της ελευθερίας της ναυσιπλοΐας και της ειρηνικής χρήσης των θαλασσών δε θα μπορούσε να παραληφθεί, ενώ τέλος, η παράνομη και υπερβολική εκμετάλλευση των θαλάσσιων πόρων και η μόλυνση των θαλασσών αποτελούν βασικούς κινδύνους για την αποσταθεροποίηση τους θαλάσσιου περιβάλλοντος (Χρυσοχού, 2018).

Με αυτόν τον τρόπο, η Ανατολική Μεσόγειος χαρακτηρίζεται από πλήθος πραγματικών ή δυνητικών καταστάσεων ασφαλείας που θα μπορούσαν να επηρεάσουν όλα τα κράτη της περιοχής αλλά και τους μεγάλους παίκτες στην διεθνή σκακιέρα. Πιο συγκεκριμένα, η αστάθεια των τελευταίων χρόνων στην περιοχή έχει εξελιχθεί σε αυξανόμενες συγκρούσεις στην Ανατολική Μεσόγειο ως μέρος των διαδοχικών κυμάτων έξαρσης της “Αραβικής Άνοιξης”, που έχει επηρεάσει την ισορροπία και την ασφάλεια των μεσογειακών αλλά και των γειτονικών τους χωρών, δεδομένων των συχνών πολεμικών συγκρούσεων στην περιοχή. Οι επιπτώσεις του πρώτου κύματος της “Αραβικής Άνοιξης”, που συνοδεύτηκε από το ξέσπασμα των ενόπλων συγκρούσεων στην Συρία και τη Λιβύη το 2011, συνεχίζουν μέχρι και σήμερα, ενώ δεν διαφαίνεται στο κοντινό μέλλον το καθαρό τέλος αυτών των συγκρούσεων, ούτε η αποκατάσταση της ισορροπίας του πολιτικού περιβάλλοντος στις συγκεκριμένες χώρες (Eleiba, 2020). Οι βίαιες συγκρούσεις που προκλήθηκαν από την “Αραβική Άνοιξη” είναι ξεκάθαρες απειλές απέναντι στην παγκόσμια ειρήνη και μπορούν αδιαμφισβήτητα να χαρακτηριστούν ως προβλήματα ασφαλείας, ενώ παράλληλα τα κοινωνικά προβλήματα και τα ζητήματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων που προέκυψαν από τις αναταραχές παρόλο που δεν αποτελούν άμεση απειλή κατά της μεσογειακής ασφάλειας, εύκολα θα μπορούσαν να αναβαθμιστούν σε συνολικά ρίσκα για την περιοχή (Bauer, 2013).

Επιπλέον, ο ανταγωνισμός για τις ενεργειακές πηγές μεταξύ πολλών κρατών της Ανατολικής Μεσογείου έχει δημιουργήσει συνεχώς αυξανόμενες συγκρούσεις σχετικά με την θέσπιση ζωνών και συνόρων. Σαφώς, δεν υπάρχει κανένας επιτυχημένος μηχανισμός αντιμετώπισης αυτών των συγκρούσεων, ειδικά εφόσον αυτές δημιουργήθηκαν προσφάτως. Οι διενέξεις σχετικά με τα χερσαία και τα ναυτικά σύνορα είναι περίπλοκες, γι’ αυτό ακριβώς δεν θεωρείται πιθανό να τεθούν όρια μεταξύ του Ισραήλ και των Λιβανέζων γειτόνων τους, ως αποτέλεσμα της ιστορίας της δημιουργίας του Ισραήλ στην περιοχή. Το ίδιο συμβαίνει και στην περίπτωση της Τουρκίας, της Ελλάδας και της Κύπρου καθώς η πρώτη δεν αναγνωρίζει τα θαλάσσια σύνορα μεταξύ Κύπρου, Ελλάδας και Αιγύπτου, ενώ σημαντικό ρόλο παίζει και το Κυπριακό ζήτημα (Eleiba, 2020).

Ακόμα, βασική απειλή για την περιοχή είναι η τρομοκρατία, η οποία ενδυναμώνεται από την άνοδο του θρησκευτικού φονταμενταλισμού, ενισχυόμενου από την κατάσταση στη Συρία και τη δραστηριότητα του Ισλαμικού Χαλιφάτου στον ευρύτερο χώρο. Το πρόβλημα της τρομοκρατίας στην Μέση Ανατολή, που προήλθε από το ξέσπασμα των συγκρούσεων στο εσωτερικό της Συρίας το 2011, απειλεί και την Ανατολική Μεσόγειο. Ειδικότερα, η Συριακή διαμάχη παρείχε ένα ιδανικό περιβάλλον για την ταχεία ανάπτυξη αμέτρητων τρομοκρατικών οργανώσεων, με τρανό παράδειγμα αυτό του “Ισλαμικού Κράτους” (ISIS) που εξαπλώθηκε στο Ιράκ και σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, στις οποίες παρατηρήθηκαν περιστατικά τρόμου. Η οργάνωση αυτή αργότερα μεταφέρθηκε και σε διαφορετικές περιοχές της Ασίας και της Βόρειας Αφρικής μέσα από ποικίλες διεξόδους, πολλές από τις οποίες βρίσκονται στην Ανατολική Μεσόγειο (Eleiba, 2020).

Παράλληλα, η αυξανόμενη παρουσία ρωσικών πολεμικών πλοίων στην Νοτιοανατολική Μεσόγειο προς υπεράσπιση των ρωσικών συμφερόντων, με την ταυτόχρονη δράση των μόνιμων δυνάμεων του NATO στην περιοχή, συνεισφέρουν στην ενδυνάμωση του αισθήματος της αβεβαιότητας για την ελευθερία της ναυσιπλοΐας, του θαλάσσιου εμπορίου και της γενικότερης ειρηνικής χρήσης των υδάτων (Χρυσοχού, 2018).

Τέλος, δε θα πρέπει να παραλείψουμε το γεγονός ότι η Τουρκία αποτελεί έναν αξιοσημείωτο αποσταθεροποιητικό παράγοντα στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου. Αυτό συμβαίνει λόγω της υποστήριξης που υποδεικνύει στους αδελφούς Μουσουλμάνους τόσο στην Συρία όσο και στην Αίγυπτο, της τριβής της με το Κουρδικό Ζήτημα σε οικονομικό, αμυντικό και πολιτικό επίπεδο και, φυσικά, λόγω της στρατηγικής δημιουργίας έντασης και κρίσεων σε σχέση με την Ελλάδα και την Κύπρο με απώτερο σκοπό της ανατροπή του status quo για την κυριαρχία των νησιών του Αιγαίου, των δικαιοδοσιών στη θάλασσα της Ανατολικής Μεσογείου και την εκμετάλλευση των πλουτοπαραγωγικών της πηγών της περιοχής (Χρυσοχού, 2018).

Επίλογος

Η εύκολη πρόσβαση στην Ανατολική Μεσόγειο, που είναι εφικτή από όλα τα σημεία του ορίζοντα, την καθιστά θάλασσα κομβικής σημασίας με αυξημένη εμπορική και στρατιωτική αξία (Κατσικάρος, 2020). Η ανακάλυψη των κοιτασμάτων φυσικού αερίου στις μέρες μας τονώνει την γεωπολιτική της θέση ενώ, παράλληλα, την μετατρέπει σε περιφέρεια έντονων γεωπολιτικών διενέξεων και συγκρούσεων. Ως εκ τούτου, το ενδιαφέρον για την περιοχή αυξάνεται όλο και περισσότερο προσελκύοντας δρώντες από όλο τον κόσμο. Κατά συνέπεια, η Ανατολική Μεσόγειος αποτελεί μήτρα κινδύνων ασφαλείας και προκλήσεων, οι οποίες επηρεάζουν τις σχέσεις και τις συμπεριφορές τόσο των περιφερειακών όσο και των παγκόσμιων ενδιαφερομένων δημιουργώντας ένα κλίμα ανταγωνισμού, αβεβαιότητας και αστάθειας. 

Βιβλιογραφία

Τσαουσέλου Ν. (2017), Ζητήματα Ανασφάλειας στην Νοτιοανατολική Μεσόγειο, Πανεπιστήμιο Πειραιώς  Διαθέσιμο εδώ

Παραγιουδάκης Κ. (2019), Ο στρατηγικός άξονας Ελλάδας – Κύπρου: προκλήσεις και προοπτικές στην περιφέρειά τους, Πανεπιστήμιο Πειραιώς  Διαθέσιμο εδώ

Φίλης Κ. (2017), Η στρατηγική αξία της Ανατολικής Μεσογείου, Η Καθημερινή  Διαθέσιμο εδώ

Αλατζάς Γ. (2020), Η Ανατολική Μεσόγειος ως περιφερειακό υποσύστημα και η διαμόρφωση της Ελληνικής στρατηγικής, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας  Διαθέσιμο εδώ

Nasr V. (2018), Iran among the ruins, Foreign Affairs  Διαθέσιμο εδώ

Bauer, P. (2013), European – Mediterranean Security and the Arab Spring: Changes and Challenges, Democracy and Security, 9(½) Διαθέσιμο εδώ

Buzan B., Cox M. (2013), China and the US: Comparable Cases of ‘Peaceful Rise’, The Chinese Journal of International Politics, Vol. 6(2), pp. 109 – 132  Διαθέσιμο εδώ

Litsas S. (2018), Russian Foreign Policy in the Middle East under Putin: Can Bears Walk in the Desert?, E – International Relations  Διαθέσιμο εδώ

Χρυσοχού Γ. (2018), Προκλήσεις Ασφαλείας στην Ανατολική Μεσόγειο: Απειλές και Ευκαιρίες για την Ελλάδα  Διαθέσιμο εδώ

Efstathiou Y. (2021), How Common and Effective is the EU’s Common Foreign and Security Policy in the Eastern Meditteranean, Heinrich Boll Stiftung  Διαθέσιμο εδώ

Eleiba A. (2020), New security dynamics in the Eastern Mediterranean  Διαθέσιμο εδώ

U.S. Department of State (2021), U.S. Relations With Cyprus  Διαθέσιμο εδώ

Κατσικάρος Φ. (2020), Το μέλλον της ναυτικής ισχύος στην Ανατολική Μεσόγειο, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας  Διαθέσιμο εδώ