Η υποθεση Vavřička κ.α. κατα Τσεχικης Δημοκρατιας: Ο υποχρεωτικος παιδικος εμβολιασμος ως γνωρισμα της δημοκρατικης κοινωνιας

της Μαρίας Τριανταφυλλοπούλου, Ερευνήτριας της Ομάδας Διεθνούς Δικαίου

Εισαγωγικές Παρατηρήσεις

Στις 8 Απριλίου του 2021, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ), έκρινε σε τμήμα ευρείας συνθέσεως (τμήμα με 17 δικαστές του οποίου οι αποφάσεις είναι οριστικές), κατά πλειοψηφία την υπόθεση Vavřička και λοιποί κατά Τσεχικής Δημοκρατίας (αιτήσεις αριθ. 474621/13 και πέντε ακόμα). Η υπόθεση αφορά στο ερώτημα κατά πόσο ο υποχρεωτικός εμβολιασμός των παιδιών για ιατρικές ασθένειες, γνωστές στην ιατρική επιστήμη, παραβιάζει το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή, το οποίο καθιερώνεται πανηγυρικά στο άρθρο 8 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ). Μάλιστα, ήταν η πρώτη φορά που το ΕΔΔΑ εξέδωσε απόφαση σχετική με τον υποχρεωτικό εμβολιασμό παιδιών. Τελικά, το ΕΔΔΑ προτάσσοντας τις αρχές της δημόσιας υγείας, της κοινωνικής αλληλεγγύης, και του βέλτιστου συμφέροντος του παιδιού, έκρινε ότι ο υποχρεωτικός εμβολιασμός δεν συνιστά παραβίαση του άρθρου 8 της ΕΣΔΑ και είναι δικαιολογημένος στην υπό κρίση περίπτωση.

Σήμερα, εν καιρώ πανδημίας, ο εμβολιασμός του γενικού πληθυσμού κατά της COVID-19 -και ιδιαίτερα συγκεκριμένων (ευπαθών) ομάδων- αναδεικνύεται ως η πλέον ενδεδειγμένη λύση για την προστασία του εννόμου αγαθού της δημόσιας υγείας και την επιστροφή στους ρυθμούς την κανονικότητας. Στο πλαίσιο αυτό, τα ζητήματα που έκρινε το ΕΔΔΑ καθίστανται έτι περισσότερο ενδιαφέροντα, ενόψει κυρίως της συζήτησης για την καθιέρωση της υποχρεωτικότητας του εμβολιασμού κατά του νέου κορωνοϊού, και του κατά πόσο το μέτρο αυτό συμβαδίζει με την προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων σε επίπεδο Συντάγματος και Διεθνούς Δικαίου ή ακόμα και επιβάλλεται από πλευράς τέτοιας για την προστασία της δημόσιας υγείας.

Στην ανάλυση που θα ακολουθήσει θα παρουσιαστούν:

(1) το ιστορικό, ήτοι τα πραγματικά περιστατικά της υπόθεσης και (2) ο δικανικός συλλογισμός που ακολούθησε το δικαστήριο, ενώ τέλος (3) θα επιχειρηθεί η ανάδειξη των επιχειρημάτων που συνηγορούν υπέρ της καθιέρωσης υποχρεωτικού εμβολιασμού.

Ιστορικό- Πραγματικά Περιστατικά

Εν προκειμένω, οι έξι προσφεύγοντες διαμαρτυρήθηκαν για το, εκ του νόμου της Τσεχικής Δημοκρατίας, καθήκον των γονέων και των ατόμων που ασκούν την επιμέλεια ή την επιτροπεία των παιδιών να εμβολιάσουν τα παιδιά τους. Συγκεκριμένα, στην Τσεχική Δημοκρατία, ο νόμος για την προστασία της δημόσιας υγείας (υπ’ αριθ. 258/2000, όπως τροποποιήθηκε και ισχύει), μαζί με το αντίστοιχο εκτελεστικό προεδρικό διάταγμα (υπ. αριθμ’ 439/2000), προβλέπουν ειδικά διαμορφωμένο εμβολιαστικό πρόγραμμα του μόνιμου πληθυσμού και ειδικά για τα παιδιά, καθιερώνοντας την ευθύνη των γονέων, των επιτρόπων και των ασκούντων την επιμέλεια τους να τα εμβολιάσουν. Η υποχρέωση αυτή επεκτείνεται σε εννέα εμβόλια κατά παιδικών ασθενειών, ευρέως αναγνωρισμένων, από την ιατρική κοινότητα. Αξιοσημείωτο είναι δε το γεγονός ότι το κόστος του εμβολιασμού καλύπτεται από την δημόσια ασφάλιση και δεν επιβαρύνει τις εκάστοτε οικογένειες ατομικά.

Σύμφωνα με την ως άνω νομοθεσία, η μη συμμόρφωση των γονέων με την εν λόγω υποχρέωση οδηγεί σε αποκλεισμό των παιδιών από εγκαταστάσεις ημερήσιας φροντίδας και προστασίας (για παιδιά μέχρι την ηλικία των τριών ετών), αλλά και από άλλες εγκαταστάσεις (π.χ. παιδότοπους), καθώς και από το νηπιαγωγείο (για παιδιά ηλικίας έως έξι ετών).

Σε αυτό το σημείο και προς κατανόηση του δικανικού συλλογισμού που οδήγησε στην εν λόγω απόφαση, είναι σκόπιμο να εξεταστούν πολύ συνοπτικά τα περιστατικά που θεμελιώνουν τις έξι προσφυγές.

Ειδικότερα, η προσφυγή του Vavřička (47621/13) κατατέθηκε στις 23 Ιουλίου 2013 από τον Pavel Vavřička, στον οποίο επιβλήθηκε το 2003 πρόστιμο επειδή αρνήθηκε να εμβολιάσει τα δύο παιδιά του κατά της πολιομυελίτιδας, της ηπατίτιδας Β και του τετάνου, παρακάμπτοντας την εθνική νομοθεσία. Η Προσφυγή Novotná (3867/14) κατατέθηκε στις 9 Ιανουαρίου 2014 από τη Markéta Novotná, της οποίας οι γονείς αρνήθηκαν να την εμβολιάσουν για γνωστές ασθένειες λόγω αμφιβολιών, με αποτέλεσμα, το 2008, ο διευθυντής του νηπιαγωγείου να αρνηθεί την εγγραφή της όταν πληροφορήθηκε ότι δεν είχε λάβει το εμβόλιο MMR. Η Προσφυγή Hornych (73094/14) κατατέθηκε στις 16 Νοεμβρίου 2014 από τον Pavel Hornych, ο οποίος παρόλο που ανήκε στις ευπαθείς ομάδες, δεν είχε ακολουθήσει το προβλεπόμενο εμβολιαστικό πρόγραμμα και έτσι το 2011 δεν έγινε δεκτός στο νηπιαγωγείο. Οι προσφυγές Brožík και Dubský (19306/15 και 19298/15 αντίστοιχα) κατατέθηκαν στις 16 Απριλίου 2015. Οι γονείς των προσφευγόντων επίσης αρνήθηκαν να εμβολιάσουν τα παιδιά τους για ορισμένες ασθένειες βάσει των πεποιθήσεων και της θρησκείας τους. Το 2014 ο διευθυντής αρνήθηκε να δεχτεί τους προσφεύγοντες στο νηπιαγωγείο. Τέλος, η προσφυγή του Roleček (43883/15), κατατέθηκε επίσης το 2015, καθώς οι γονείς του τον εμβολίασαν για μερικές από τις 9 προβλεπόμενες στον τσεχικό νόμο ασθένειες, και μάλιστα πολύ αργότερα από ό,τι απαιτείτο. Έτσι, το 2010 οι διευθυντές δύο νηπιαγωγείων αρνήθηκαν να δεχτούν τον προσφεύγοντα στο σχολείο.

Τα ένδικα βοηθήματα που κατέθεσαν οι γονείς στις παραπάνω περιπτώσεις ή και τα ίδια τα παιδιά από την θέση του προσφεύγοντα απορρίφθηκαν από τα εθνικά δικαστήρια.

Σχολιασμός της απόφασης του ΕΔΔΑ

Σε αυτό το σημείο, έχοντας παρουσιάσει τα πραγματικά περιστατικά των επιμέρους προσφυγών η ανάλυση θα επικεντρωθεί στο σχολιασμό της απόφασης, από νομικής απόψεως, και θα συζητηθούν ορισμένες από τις βασικότερες και πιο σημαντικές σκέψεις του Δικαστηρίου όπως η σύγκρουση Θεμελιωδών Δικαιωμάτων.

Σύμφωνα με το άρθρο 8 ΕΣΔΑ: «1. Παν πρόσωπον δικαιούται σεβασμό της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής του, της κατοικίας του και της αλληλογραφίας του. 2. Δεν επιτρέπεται να υπάρξη επέμβαση δημοσίας αρχής στην άσκηση του δικαιώματος αυτού, εκτός εάν η επέμβαση αύτη προβλέπεται υπό του νόμου και αποτελεί μέτρο το οποίο, σε μια δημοκρατική κοινωνία, είναι αναγκαίο για την εθνικήν ασφάλειαν, την δημόσια ασφάλεια, την οικονομική ευημερία της χώρας, την προάσπιση της (δημόσιας) τάξης και την πρόληψη ποινικών παραβάσεων, την προστασίαν της υγείας ή της ηθικής, ή την προστασίαν των δικαιωμάτων και ελευθεριών άλλων».

Το ως άνω άρθρο κατοχυρώνει το δικαίωμα του ατόμου στον αυτοκαθορισμό, στο πλαίσιο της προστασίας του δικαιώματος στην ατομική ζωή (Χ.Τσιλιώτης, 2020). Έτσι, είναι ανεπίτρεπτη κάθε επέμβαση στο σώμα του ατόμου, με την χορήγηση εμβολίου, παρά τη θέληση του, καθώς κάτι τέτοιο προσβάλλει την αρχή της ανθρώπινης αξίας και της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας, καθώς και την θεμελιώδη αρχή της «συναίνεσης ύστερα από ενημέρωση» (“informed consent”), η οποία διέπει την ιατρική δεοντολογία (Τ.Βιδάλης, 2019). Θα μπορούσε δε να υποστηριχθεί ότι αντίκειται και στην απαγόρευση των βασανιστηρίων (άρθρο 3 ΕΣΔΑ).

Ιδιαίτερα στο α. 8 παρ.2 θεσπίζονται τα όρια των αναγκαίων περιορισμών του δικαιώματος σεβασμού στην ιδιωτική και οικογενειακή ζωή. Λογική προϋπόθεση εφαρμογής του α.8 παρ.2 είναι η απόλαυση ορισμένου δικαιώματος. (Σισιλιάνος Λ.Α., σ.411, 419). Πιο συγκεκριμένα, τα μέτρα τα οποία λαμβάνει το κράτος για την προώθηση του εμβολιασμού και κατ’ επέκταση την προφύλαξη της δημόσιας υγείας δεν πρέπει ποτέ να «υποδουλώνουν» τα ατομικά δικαιώματα των πολιτών (Dr. S. Palmer, Dr. S. Martin, 2020, p.488). Γι’αυτό, τα μέτρα δεν μπορούν να υπερβαίνουν τα όρια, τους λεγόμενους «περιορισμούς των περιορισμών», που έχουν τεθεί για την επιβολή των μέτρων αυτών. Ειδικότερα, οι όποιοι περιορισμοί ατομικών δικαιωμάτων πρέπει να προβλέπονται από τον νόμο και να είναι σύμφωνοι με την αρχή της αναλογικότητας, για την τήρηση της οποίας πρέπει να εξετάζεται: (α) η προσφορότητα-καταλληλότητα, σύμφωνα με την οποία το μέτρο πρέπει να είναι το πλέον κατάλληλο για την επίτευξη του προκαθορισμένου στόχου, (β) η αναγκαιότητα, βάσει της οποίας το μέτρο πρέπει να είναι απολύτως αναγκαίο για να ληφθεί, δηλαδή δεν πρέπει να υπάρχει άλλο λιγότερο επαχθές μέτρο για τον ίδιο στόχο, (γ) η αναλογικότητα stricto sensu, δηλαδή οι δυσμενείς συνέπειες που θα επιφέρει το περιοριστικό μέτρο να μην είναι δυσανάλογες σε σχέση με τα οφέλη του. Μάλιστα, τα όποια μέτρα δεν μπορούν σε καμία περίπτωση να δικαιολογήσουν παραβίαση του «πυρήνα», της κανονιστικής αξίας του δικαιώματος (Σ. Βλαχόπουλος, 2017, σ. 25-26 και 45).

Το ΕΔΔΑ αναγνώρισε (σκ. C4 Vavřička and others Case και Q&A on the case), δίνοντας συνέχεια στην μέχρι τώρα νομολογία του, ότι ο υποχρεωτικός εμβολιασμός συνιστά ακούσια ιατρική παρέμβαση στη φυσική, αλλά και ψυχολογική, ακεραιότητα του ατόμου και ως εκ τούτου αφορά το δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικής ζωής, που προστατεύεται από το άρθρο 8 της ΕΣΔΑ, ως αναφέρθηκε προηγουμένως.

Ωστόσο, η τσεχική πολιτική του υποχρεωτικού εμβολιασμού για συγκεκριμένες γνωστές παιδικές ασθένειες, σύμφωνα με την εν λόγω απόφαση του ΕΔΔΑ, επιδιώκει την προστασία του εννόμου αγαθού της δημόσιας υγείας και την προώθηση της κοινωνικής αλληλεγγύης. Πιο συγκεκριμένα, το κράτος έχει συνταγματική υποχρέωση να λαμβάνει θετικά μέτρα (status positivus) προκειμένου να προφυλάξει το μείζον αγαθό της δημόσιας υγείας. Τα εν λόγω μέτρα πρέπει να αφορούν την πρόληψη, τη διάδοση και την καταπολέμηση μεταδοτικών ασθενειών. Σε αυτά τα μέτρα ανήκει και ο εμβολιασμός, ο οποίος προστατεύει τόσο όσους εμβολιάζονται όσο και εκείνους που, λόγω του ιατρικού τους ιστορικού, δεν μπορούν να εμβολιαστούν και βασίζονται στην «ανοσία της αγέλης» (Χ.Τσιλιώτης , 2020).

Εν προκειμένω, ο υποχρεωτικός εμβολιασμός στην τσεχική δημοκρατία επιβλήθηκε κατόπιν ενδείξεων της επιτροπής ιατρικών εμπειρογνωμόνων, με ένα ειδικά διαμορφωμένο πρόγραμμα, από το οποίο υπάρχουν και εξαιρέσεις, οι οποίες καθορίζονται βάσει του ιατρικού ιστορικού του εκάστοτε ατόμου. Ιδιαίτερα, σχετικά με τις εξαιρέσεις πρέπει να λεχθεί ότι αυτές προβλέπονται από την τσεχική νομοθεσία για παιδιά με μόνιμες αντενδείξεις για εμβολιασμό. Μάλιστα, υπάρχει ιδιαίτερη εξαίρεση βάσει της «αντίρρησης συνειδήσεως», όπως αναγνωρίστηκε από το Συνταγματικό Δικαστήριο στην υπόθεση του κ. Vařička και αναπτύχθηκε περαιτέρω σε επόμενες περιπτώσεις.

Σημαντικό, μάλιστα, επιχείρημα του δικαστηρίου για το ότι πράγματι ο υποχρεωτικός εμβολιασμός στην Τσεχική Δημοκρατία είναι σύμφωνος με την αρχή της αναλογικότητας, υπήρξε το γεγονός ότι οι κυρώσεις που επιβάλλονται σε όσους δεν εμβολιάζονται είναι ήπιας μορφής και στοχεύουν περισσότερο στο να παραδειγματιστούν οι πολίτες, ώστε να μην καθυστερούν ή αρνούνται τις διαδικασίες εμβολιασμού, οι οποίες είναι καθοριστικές για την προστασία του συνόλου.

Πιο συγκεκριμένα, αναφορικά με το εφάπαξ διοικητικό πρόστιμο που επιβλήθηκε στον κ. Vavřička (47621/13), πρέπει να λεχθεί ότι αυτό ήταν μικρής αξίας, και σύμφωνα με την απόφαση, δεν ήταν σε καμία περίπτωση δυσανάλογο σε σχέση με την παραβίαση της υποχρέωσης του προσφεύγοντος να εμβολιάσει τα δύο παιδιά του, αλλά αναγκαίο και κατάλληλο για την προστασία της υγείας τους και όλων των υπολοίπων παιδιών με τα οποία θα έρχονταν σε επαφή. Άλλωστε, το ΕΔΔΑ, βάσει της πάγιας νομολογίας του (Burdov κατά Ρωσίας αρ.2, Francovich και Bonifaci κατά Ιταλίας) είναι ιδιαίτερα προσεκτικό στην αξιολόγηση των διοικητικών κυρώσεων, όπως τα πρόστιμα, ως προς την συμβατότητά τους με την αρχή της αναλογικότητας, και εξετάζει ανάλογα με την βαρύτητά τους το αν πλήττουν δυσανάλογα τα έννομα αγαθά των διοικουμένων (π.χ. δικαίωμα στην περιουσία) ενέχοντας κοινωνικοηθική απαξία και προσομοιάζοντας με τις ποινές.

Μεγαλύτερο προβληματισμό προκαλεί ο αποκλεισμός των ανεμβολίαστων παιδιών από το νηπιαγωγείο, στην περίπτωση των πέντε άλλων προσφευγόντων (3867/14, 73094/14, 19298/15, 19306/15 και 43883/15). Το Δικαστήριο, σε αυτό το σημείο της απόφασης, τόνισε ότι ο αποκλεισμός των παιδιών από το νηπιαγωγείο σημαίνει την απώλεια σημαντικής ευκαιρίας για την ανάπτυξη της προσωπικότητάς τους, αλλά και για την απόκτηση σημαντικών κοινωνικών, μαθησιακών, ηθικών και συναισθηματικών δεξιοτήτων. Ωστόσο, έκρινε ότι αυτή ήταν η άμεση συνέπεια της επιλογής που έκαναν οι γονείς τους, αρνούμενοι να συμμορφωθούν με το νόμιμο καθήκον εμβολιασμού, σκοπός του οποίου ήταν η προστασία της υγείας του συνόλου των παιδιών (Q&A on the case). Επιπλέον, έκρινε ότι οι επιπτώσεις στους προσφεύγοντες ήταν χρονικά περιορισμένες. Όταν θα έφταναν στην ηλικία παρακολούθησης υποχρεωτικής εκπαίδευσης (ηλικία έξι ετών), η εγγραφή τους στο δημοτικό σχολείο δεν θα επηρεαζόταν από την κατάσταση εμβολιασμού τους.

Επομένως, το ΕΔΔΑ κρίνοντας τα μέτρα που πάρθηκαν κατά των προσφευγόντων στο πλαίσιο του εθνικού συστήματος της Τσέχικης Δημοκρατίας, διαπίστωσε ότι δεν οτι δεν παραβιάζουν το δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικής ζωής, διότι ήταν σύμφωνα με την αρχή της αναλογικότητας και των νόμιμων στόχων που επιδιώκονται από το εναγόμενο κράτος μέσω του καθήκοντος εμβολιασμού.

Τέλος, πρέπει να σημειωθεί ότι εκφράστηκαν και μειοψηφούσες απόψεις, οι οποίες επικεντρώθηκαν στη μη υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού δεδομένου του παρεμβατικού του χαρακτήρα για το ανθρώπινο σώμα.

Λοιπά άρθρα στα οποία ανεφέρθη το ΕΔΔΑ

Σύμφωνα με την προαναφερθείσα απόφαση, οι καταγγελίες των προσφευγόντων για παραβίαση του άρθρου 9 της ΕΣΔΑ (ελευθερία σκέψης και συνείδησης), αλλά και για παραβίαση του άρθρου 2 του Πρώτου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ, απορρίφθηκαν ως “απαράδεκτες”.

Συμπεράσματα

Το ΕΔΔΑ έκρινε, λοιπόν, ότι το προς κρίση ζήτημα αφορούσε το εάν οι τσεχικές αρχές προβαίνοντας στους ως άνω αναφερθέντες περιορισμούς, είχαν υπερβεί το “περιθώριο εκτίμησης” διακριτικής τους ευχέρειας με γνώμονα τις αρχές της αναλογικότητας και της νομιμότητας. Τελικά το ΕΔΔΑ κατέληξε στο συμπέρασμα ότι τα μέτρα θα μπορούσαν να θεωρηθούν «απαραίτητα σε μια δημοκρατική κοινωνία» και κατά συνέπεια ότι δεν υπήρξε παραβίαση του άρθρου 8 της ΕΣΔΑ στην υπό κρίση περίπτωση.

Με την απόφαση του ΕΔΔΑ για την υπόθεση Vavřička κ.α. κατά Τσεχικής Δημοκρατίας, για πρώτη φορά δόθηκε μια σαφής κατεύθυνση από την νομολογία σχετικά με το κατά πόσο ο υποχρεωτικός εμβολιασμός, όχι με την έννοια του εξαναγκασμού σε εμβόλιο αλλά με την έννοια της νομικής υποχρεωτικότητας, είναι σύμφωνος με την ΕΣΔΑ. Άξιο αναφοράς είναι ότι παρόμοια απόφαση έχει παρθεί και από το Συμβούλιο της Επικρατείας (ΣτΕ) το 2020 στην Ελλάδα σε υπόθεση με αντίστοιχα πραγματικά περιστατικά. Συγκεκριμένα, η απόφαση του ΣτΕ (Δ’ Τμήμα) 2387/2020 (Βλ. περίληψη της απόφασης), έκρινε επί αίτησης ακύρωσης κατά ατομικής διοικητικής πράξης του Διοικητικού Συμβουλίου, Νομικού Προσώπου Δημοσίου Δικαίου, και συγκεκριμένα του Βρεφονηπιακού Σταθμού ενός Δήμου της Βορείου Ελλάδος, με την οποία απεκλείετο από τον Σταθμό ένα νήπιο, το οποίο δεν είχε τηρήσει το προβλεπόμενο πρόγραμμα εμβολιασμού βάσει του Κανονισμού Λειτουργίας των Βρεφονηπιακών Σταθμων. Το ΣτΕ κατέληξε δε στο ότι ο υποχρεωτικός εμβολιασμός ως απαραίτητη προϋπόθεση για την αποδοχή των παιδιών στο νήπιο δεν παραβιάζει τα δικαιώματα που κατοχυρώνονται με το Σύνταγμα και την ΕΣΔΑ (βλ. Χ. Τσιλιώτη, 2020).

Η απόφαση, λοιπόν, του ΕΔΔΑ αποτελεί ένα σημαντικό βήμα για τον επηρεασμό της εθνικής νομολογίας των κρατών, αλλά και των κυβερνώντων, σχετικά με την σπουδαιότητα διαφύλαξης του δικαιώματος στη δημόσια υγεία μέσα από τη λήψη θετικών μέτρων, όπως ο εμβολιασμός, αλλά και υπενθύμιση της αναγκαιότητας στενού ελέγχου της εφαρμογής της αρχής της αναλογικότητας επί περιπτώσεων περιορισμού των ατομικών δικαιωμάτων.

Το πιο σημαντικό είναι ότι με την απόφαση, δόθηκε μια τεκμηριωμένη απάντηση στην σωρεία δεισιδαιμονιών, προλήψεων, προκαταλήψεων σχετικά με τα εμβόλια. Σύμφωνα με τον ειδικό νομικό του ΕΔΔΑ, Νικολά Ερβιέ, «Η απόφαση στηρίζει την δυνατότητα μιας εμβολιαστικής υποχρέωσης υπό όρους στο πλαίσιο της παρούσας επιδημίας Covid-19», επισημαίνοντας «το περιθώριο εκτίμησης που αφήνει το Δικαστήριο στα Κράτη στον καθορισμό της πολιτικής εμβολιασμού». Οι σκέψεις του ΕΔΔΑ, θα πρέπει να προβληματίσουν τις κυβερνήσεις σχετικά με την λήψη αντίστοιχων μέτρων για τον εμβολιασμό του πληθυσμού κατά του COVID-19 («Ο υποχρεωτικός εμβολιασμός είναι αναγκαίος σε μία δημοκρατική κοινωνία»). Είναι άλλωστε σαφές ότι με τον εμβολιασμό επιτυγχάνεται η προστασία της υγείας όσων εμβολιάζονται, αλλά και εκείνων που δεν μπορούν να εμβολιαστούν για ιατρικούς λόγους και μπορούν να επωφεληθούν μόνο από την επίτευξη της συλλογικής ανοσίας. Είναι, λοιπόν, πολύ σημαντικό το γεγονός ότι το Δικαστήριο υιοθετώντας την αρχή της κοινωνικής αλληλεγγύης, τον αναδεικνύει ως το πλέον αναγκαίο μέτρο για την προστασία των ευάλωτων ομάδων.

Βιβλιογραφία & Αρθρογραφία

Ελληνόγλωσση

Βιδάλης Τ. (2019): «Είναι υποχρεωτικός ο εμβολιασμός ώστε να μην κινδυνεύει η δημόσια υγεία;», άρθρο στην ιστοσελίδα syntagmawatch.gr του ιδρύματος Θεμιστοκλή και Δημήτρη Τσάτσου. Διαθέσιμο εδώ

Βλαχογιάννης Α. (2021): «Υποχρεωτικός εμβολιασμός και COVID-19: η προστασία της δημόσιας υγείας ως λόγος περιορισμού θεμελιωδών δικαιωμάτων εν μέσω πανδημίας», έρευνα στην ιστοσελίδα constitutionalism.gr του ιδρύματος Α. Μάνεση. Διαθέσιμο εδώ

Βλαχόπουλου Σ. (2017): «Θεμελιώδη Δικαιώματα», εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη

Μυλωνόπουλος Χ. (2020): «Ποινικό Δίκαιο-Γενικό μέρος», 2η έκδοση, Εκδόσεις Π.Ν. Σάκκουλα

Παππάς Κ. (2021): «Αποκλειστικό: Η απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων για την υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού.», άρθρο από την ιστοσελίδα kedenews.gr. Διαθέσιμο εδώ

Σισιλιάνος Λ.Α.(2017): «Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου-Ερμηνεία κατ άρθρο», 2η έκδοση, Νομική Βιβλιοθήκη

Τσιλιώτης Χ. (2020): «Συνταγματικός ο υποχρεωτικός εμβολιασμός-Σχόλιο στην ΣτΕ (Δ’ Τμήμα) 2387/2020», άρθρο στην ιστοσελίδα syntagmawatch.gr του ιδρύματος Θεμιστοκλή και Δημήτρη Τσάτσου. Διαθέσιμο εδώ

«Υποχρεωτικός εμβολιασμός παιδιών: «Πράσινο φως» από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου- Πρώτη απόφαση του ΕΔΔΑ για το θέμα: Δεν παραβιάζεται το δικαίωμα σεβασμού της προσωπικής ζωής κατά το άρθρο 8 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου», άρθρο από την ιστοσελίδα lawspot.gr. Διαθέσιμο εδώ

«Το “βέλτιστο συμφέρον του παιδιού” αποτελεί βασικό κριτήριο για την χορήγηση ασύλου σε ασυνόδευτους ανήλικους πρόσφυγες, σύμφωνα με την απόφαση υπ’ αριθμόν 300/2020 του Διοικητικού Πρωτοδικείου Θεσσαλονίκης», δελτίο τύπου της Κοινωνικής Οργάνωσης Υποστήριξης Νέων. Διαθέσιμο εδώ

«Ο υποχρεωτικός εμβολιασμός είναι αναγκαίος σε μια δημοκρατική κοινωνία», Eφημερίδα «Καθημερινή». Διαθέσιμο εδώ

24o Πανελλήνιο Κοινοβούλιο Νέων (2021), Πόρισμα Επιτροπής «Πανδημία και Ανθρώπινα Δικαιώματα: Αναζητώντας την χρυσή τομή». Διαθέσιμο εδώ

Ξενόγλωσση

Dr. Palmer S., Dr. Martin S. (2020): “ Public Health Emergencies and Human Rights Problematic Jurisprudence Arising from the Covid-19 Pandemic”, thesis in the “ European Human Rights Law Review”, Brill Publications

Jackson V.C. (2015): “Constitutional Law in an Age of Proportionality”, thesis in the Yale Law Journal. Διαθέσιμο εδώ