Πηγή εικόνας: εδώ

Της Εύας Πούλη, μέλους της Ομάδας Αρθρογραφίας

Στις 16 Νοεμβρίου σημειώθηκε για ακόμα μια φορά ένοπλη σύγκρουση σε πόλη κοντά στη διαφιλονικούμενη περιοχή του Ναγκόρνο-Καραμπάχ, με επτά Αζέρους στρατιώτες να σκοτώνονται και ακόμη περισσότερους να τραυματίζονται. Ένα σχεδόν χρόνο μετά την επίτευξη ειρηνευτικής συμφωνίας μεταξύ Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν, στο κέντρο  των διεθνών εξελίξεων πρωταγωνιστής εμφανίζεται ξανά μια μικρή περιοχή στην καρδιά της Ευρασίας. 

Ιστορική Αναδρομή 

Οι ρίζες του προβλήματος εντοπίζονται στα χρόνια μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και την συνθηκολόγηση της νεότευκτης Σοβιετικής Ένωσης με την κατακερματισμένη πλέον Οθωμανική Αυτοκρατορία. Αιτία της έριδας υπήρξαν οι εθνικές και πολιτισμικές διαφορές ανάμεσα στην πλειοψηφική χριστιανική κοινότητα των Αρμενίων της περιοχής και την ισλαμική μειονότητα των Αζέρων. Η συμπερίληψη του Ναγκόρνο-Καραμπάχ στη δικαιοδοσία και την διοικητική επικράτεια του Αζερμπαϊτζάν δυσαρέστησε τους Αρμένιους, οι οποίοι άρχισαν να επιδιώκουν την επανασύνδεση τους με την μητέρα Αρμενία. Έκτοτε, ένοπλες συγκρούσεις και αιματηρά επεισόδια μεταξύ των αντιμαχόμενων σοβιετικών υπηκόων διαδέχθηκαν το ένα το άλλο, τα οποία, όπως είναι επόμενο, είχαν πάντα ως σημείο αναφοράς την απόκτηση ολοκληρωτικού ελέγχου και εξουσίας πάνω στην συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή. 

Το ζήτημα απέκτησε ανησυχητικές διαστάσεις διεθνούς βεληνεκούς, όταν τον Μάιο του 1988 το περιφερειακό Σοβιέτ του Ναγκόρνο-Καραμπάχ απαίτησε την ανεξαρτητοποίηση του από το Σοβιέτ του Αζερμπαϊτζάν και κατ’ επέκταση επιδίωξε να ενταχθεί στην διοικητική σφαίρα του Αρμένιου Σοβιέτ. Η όλη υπόθεση, ακ και ξεκίνησε ως ένα δημοψήφισμα σε ειρηνικό -σχετικά- πλαίσιο εκτροχιάστηκε σύντομα, με αιματηρές συγκρούσεις να δίνουν την θέση τους σε έναν παρατεταμένο και ακήρυχτο πόλεμο. Εντέλει, η εκεχειρία επήλθε την άνοιξη του 1994 με την διαμεσολάβηση της Ρωσίας, χωρίς, βέβαια, να μπορούμε να χαρακτηρίσουμε την έκβαση αυτή επιτυχή: η Αρμενία ενέμενε στο αίτημα της ότι η αμφισβητούμενη αυτή περιοχή της ανήκει βάσει της αρχής της αυτοδιάθεσης των λαών. Αντίθετα, το Αζερμπαϊτζάν, επικαλούμενο την αρχή της εδαφικής ακεραιότητας, αναγνώριζε το Ναγκόρνο-Καραμπάχ ως αναπόσπαστο κομμάτι της εδαφικής του επικράτειας. Στην πραγματικότητα, από τον πόλεμο αυτό αναδύθηκε στη διεθνή σκηνή το πολιτικό μόρφωμα του Ναγκόρνο-Καραμπάχ, το οποίο τελεί μέχρι και σήμερα μια de facto κρατική οντότητα, χωρίς όμως να απολαμβάνει διεθνούς νομιμοποίησης και αναγνώρισης. 

Το κλίμα διχόνοιας, παραταύτα, δεν κατάφερε να διαλυθεί μετά την εκεχειρία του ’94 και οι τριβές εξακολουθούσαν να αποτελούν το κύριο στοιχείο στον ορίζοντα των διεθνών εξελίξεων. Από την υπογραφή αυτής της εύθραυστης ειρήνης σημειώθηκαν ποικίλες ανταλλαγές πυρών, μεμονωμένες μεν αλλά με εξίσου καταστροφικό αποτέλεσμα και διαβρωτικές συνέπειες για τις δυο χώρες της Ευρασίας. Μάλιστα, στα τέλη Σεπτέμβρη του 2020 η παγωμένη σύγκρουση του Ναγκόρνο-Καραμπάχ αναζωπυρώθηκε σε μεγάλη κλίμακα με τις στρατιωτικές επιχειρήσεις και τις πολεμικές συγκρούσεις να συνεχίζονται για έξι ατελείωτες εβδομάδες. Τις βίαιες αυτές εχθροπραξίες έσπευσε να καταστείλει -ακόμα μια φορά- η Ρωσία με τις πολιτικές και στρατιωτικές της παρεμβάσεις, αλλά οι σχέσεις των αντίπαλων μερών παρέμειναν ουσιαστικά αγεφύρωτες. 

Ο ρόλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης 

Η ιστορική αυτή ανασκόπηση, με μια πιο κριτική μάτια, μας αποκαλύπτει ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον μοτίβο αντιδράσεων και θέσεων έναντι του γόρδιου αυτού δεσμού: πρώτον, διαφωτίζει τις φιλοδοξίες της Ρωσίας για ανάκτηση ηγεμονικού της ρόλου στην περιοχή, η οποία έρχεται σε απόλυτη αντιδιαστολή με το δεύτερο στοιχείο, την αδράνεια και την παθητικότητα της Δύσης. 

Από την μια πλευρά, λοιπόν, παρατηρούμε πως, καθόλη τη διάρκεια των συγκρούσεων, η Μόσχα αναλαμβάνει τον ρόλο του απομηχανή θεού: με τους κατάλληλους διπλωματικούς ελιγμούς και τις κατασταλτικές στρατιωτικές επεμβάσεις της χαρίζει πρόσκαιρες λύσεις στο πρόβλημα, ενώ, συγχρόνως, διατηρεί σχέσεις και με τα δυο κράτη, χωρίς να τείνει εμφανώς προς κάποια από τις δύο κατευθύνσεις. Με αυτό τον τροπο, διαιωνίζει την επιρροή της στην περιοχή, αναδεικνύοντας τον εαυτό της σε περιφερειακή δύναμη, ή καλύτερα σε αναγκαιότητα. Επομένως, σκοπός της δεν είναι η επίτευξη ειρήνης αλλά η μονοπώληση του ελέγχου, μέσα από την διατήρηση των εκκρεμών συγκρούσεων. Φυσικά, το Κρεμλίνο παραμένει ιδιαίτερα ικανοποιημένο και από την απουσία της Ευρώπης στη διένεξη, καθώς έτσι καταφέρνει να διατηρήσει την πρωτοκαθεδρία του στις διεθνείς εξελίξεις του Καυκάσου, δίχως ανταγωνισμούς και εξωτερικές απειλές. 

Είναι ανάγκη, ωστόσο, να τονιστεί ότι σταδιακά αναδύονται και άλλοι κρατικοί παίκτες που εποφθαλμιούν την κατάσταση στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ και σπεύδουν να εκμεταλλευτούν το φαύλο και δυσεπίλυτο του χαρακτήρα της. Ο λόγος γίνεται για την Τουρκία, η οποία θεωρεί τον εαυτό της εγγυήτρια δύναμη του Αζερμπαϊτζάν, λειτουργώντας ως κύριος στρατιωτικός της σύμμαχος. Τα οφέλη από την ανάμειξη της εντοπίζονται στο μεταναστευτικό ζήτημα και την εργαλειοποίηση των προσφυγικών ρευμάτων ως διαπραγματευτικό και εξαναγκαστικό μέσο έναντι των ευρωπαίων ηγετών. Ταυτόχρονα, βρίσκεται ένα βήμα πιο κοντά στην εκπλήρωση των πολιτικών στόχων της κυβέρνησης για αναβάθμιση του ρόλου της Άγκυρας και υφαρπαγή της μονοπωλιακής εξουσίας της Μόσχας στην περιοχή του Καυκάσου και της Μέσης Ανατολής. 

Μέσα από αυτό το ιστορικό πλαίσιο και το συσχετισμό δυνάμεων εντοπίζεται η αχίλλειος πτέρνα στην πολιτική ολοκλήρωση και εμβάθυνση του ευρωπαϊκού οικοδομήματος: η έλλειψη αποφασιστικότητας και η αδυναμία ανάληψης ενός καταλυτικού ρόλου στη διεθνή αρένα. Είναι γεγονός ότι, καθόλη την διάρκεια αυτών των 30 χρόνων βίας και ταραχών η ανάμειξη των Βρυξελλών παρέμενε περιορισμένη και προσανατολισμένη κυρίως σε ανθρωπιστικού χαρακτήρα ενέργειες. 

Πιο συγκεκριμένα, οι ευρωπαίοι ηγέτες εμφανίζονται αδύναμοι να σχηματίσουν ένα συμπαγές μέτωπο που θα μπορούσε να επιβάλλει την ειρήνη στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, λόγω έλλειψης μοχλών άσκησης πιέσεων στις πρωτεύουσες του Μπακού και του Ερεβάν. Παρόλο που, τόσο η Αρμενία όσο και το Αζερμπαϊτζάν έχουν ενταχθεί στην Ανατολική Εταιρική Σχέση υπό την αιγίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, οι σχέσεις μεταξύ των τριών εταίρων δεν μεταβλήθηκαν ριζικά. Η πρωτοβουλία αυτή έχει στον πυρήνα της οικονομικά, πολιτιστικά και ανθρωπιστικά στοιχεία χωρίς να εμβαθύνει την συνεργασία στον πολιτικό τομέα. Συνεπώς, τα εργαλεία πίεσης και εξώθησης σε διαπραγμάτευση και εκεχειρία είναι -αν όχι ανύπαρκτα- εμφανώς ανεπαρκή και περιορισμένα. Το αντίκτυπο της αδυναμίας ανάληψης ισχυρής θέσης της ΕΕ και η συνεπακόλουθη απογοήτευση των δυο αντιμαχόμενων μερών διαφαίνεται τόσο από αποστασιοποιημένη στάση τους στο πλαίσιο της Εταιρικής Σχέσης όσο και από την όλο και αυξανόμενες προσδοκίες τους -ή αυξανόμενη εξάρτηση- από την ρωσική ηγεσία για την εξεύρεση λύσης. 

Επομένως, εάν η Ευρώπη επιθυμεί να εξελιχθεί σε έναν υπολογίσιμο διεθνή παίκτη, ικανό να διαμορφώσει το διεθνές γίγνεσθαι, οφείλει να αναπτύξει μια πιο δυναμική και ενεργητική ατζέντα εξωτερικής πολιτικής, με την περίπτωση του Ναγκόρνο-Καραμπάχ να παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και πλεονεκτήματα. Από την πλευρά των Βρυξελλών, αφενός ισχυροποιείται η θέση της Ένωσης ως περιφερειακής δύναμης, και αφετέρου εξασφαλίζει ασφάλεια και σταθερότητα στα σύνορα της. Αξίζει να σημειωθεί ότι, λόγω της γειτνίασης της με τα κράτη του Καυκάσου, τα γεγονότα που λαμβάνουν χώρα σε αυτές τις περιοχές οξύνουν τη μεταναστευτική κρίση, την οποία εκμεταλλεύεται η Πύλη, σφίγγοντας την θηλιά γύρω από την Δύση. Η αποκατάσταση της ειρήνης, ως εκ τούτου, σε αυτή τη γεωγραφική επικράτεια θα αφαιρούσε το διαπραγματευτικό πλεονέκτημα της Άγκυρας και θα εξασφάλιζε συνεννοήσεις επί ίσοις όροις. Δεν μπορούμε, επίσης, να παραλείψουμε και τα γεωστρατηγικά οφέλη πρόσβασης στην Κασπία Θάλασσα και τα πλούσια ενεργειακά αποθέματα που διαθέτει το Αζερμπαϊτζάν ως επιπλέον λόγους που επιτάσσουν την ευρωπαϊκή ανάμειξη στα κοινωνικοπολιτικά τεκταινόμενα της Ευρασίας. Από την άλλη πλευρά, καρπούς από την συνεργασία αυτή θα μπορούσαν να αποκομίσουν και οι πρωτεύουσες των δυο συγκρουόμενων κρατών. Με άλλα λόγια, ο ευρωπαϊκός παράγοντας θα μπορούσε να αποβεί για την Αρμενία και το Αζερμπαϊτζάν μια εναλλακτική λύση στις ηγεμονικές βλέψεις της Ρωσίας και της Τουρκίας , ως ένας παράγοντας σταθερότητας, εμπιστοσύνης και συνεργασίας. 

Τα όπλα που διαθέτει η Ε.Ε. στην φαρέτρα της, αν και περιορισμένα, μπορούν να συνεισφέρουν μακροπρόθεσμα στην εξομάλυνση των διαφορών μεταξύ Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν, οδηγώντας στην πολυπόθητη ειρήνη. Η αύξηση των άμεσων ξένων επενδύσεων, η παροχή χρηματοοικονομικής βοήθειας και η αύξηση των συναλλαγών στο πλαίσιο της Ανατολικής Εταιρικής Σχέσης αποτελούν δράσεις ικανές να δημιουργήσουν ένα βιώσιμο περιφερειακό σχηματισμό, αποτελούμενο από εύρωστες οικονομίες. Επιπλέον, μια τέτοια ενέργεια μελλοντικά θα αναθέρμανε τις διπλωματικές σχέσεις των τριών εταίρων, αποκαθιστώντας το κύρος της ευρωπαϊκής ηγεσίας στα μάτια των κρατών του Καυκάσου. Σε πολιτικό επίπεδο, ο εγγενής διακυβερνητικός χαρακτήρας των ευρωπαϊκών θεσμών μπορεί να συμβάλλει στην εντατικοποίηση των διαπραγματεύσεων και της συνεννόησης μεταξύ των αντιμαχόμενων πλευρών, εξωθώντας τις δυο πρωτεύουσες στην εξεύρεση κοινής λύσης. Όλα τα παραπάνω είναι εφικτά με κύρια -αλλά άκρως αναγκαία- προϋπόθεση την θέληση την ευρωπαίων ηγετών. 

Η πρόκληση, συνεπώς, παραμένει: είναι η Ευρώπη έτοιμη να συζητήσει επί του πρακτέου θέματα που άπτονται κοινής εξωτερικής πολιτικής ή η ολοκλήρωση σε αυτό τον τομέα συνιστά ουτοπία; Είναι δεδομένο, ωστόσο, πως η σύγκρουση στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ θα εξακολουθεί να υποδαυλίζεται όσο παρεμβαίνουν δυνάμεις με ηγεμονικές τάσεις (Ρωσία-Τουρκία), διαταράσσοντας την σταθερότητα που επιχειρεί να οικοδομήσει η Ένωση στη γειτονιά της. Η διένεξη, λοιπόν, αυτή στην καρδιά της Ευρασίας παρουσιάζεται ως μια ευκαιρία να δοκιμαστούν οι δυνατότητες (και τα περιθώρια) του ευρωπαϊκού εγχειρήματος, με σκοπό την διαμόρφωση μιας νέας περιφερειακής τάξης πραγμάτων. 

Πηγές

Ανατολική Εταιρική Σχέση. Consilium. (2021, November 24). Retrieved December 19, 2021, from here 

Μανώλη, Π. (2020, October 14). Ναγκόρνο-Καραμπάχ: 30 χρόνια σύγκρουσης. ΕΛΙΑΜΕΠ. Retrieved December 19, 2021, from here  

Popescu, N. (2020, October 13). How the EU became marginalised in Nagorno-Karabakh. ECFR. Retrieved December 19, 2021, from here

Helping stabilise the new status quo in Nagorno-Karabakh. Crisis Group. (2021, October 8). Retrieved December 19, 2021, from here 

Yevgrashina, L. (2021, September 29). Rapid breakthrough unlikely in deadlock on Armenia-Azerbaijan Transit Routes. The Tribune. Retrieved December 19, 2021, from here

Armenia and Azerbaijan. European Civil Protection and Humanitarian Aid Operations. (n.d.). Retrieved December 19, 2021, from here 

Broers, L. (n.d.). Perspectives: The EU and Karabakh: Picking up the pieces, looking for a role. Eurasianet. Retrieved December 19, 2021, from here

Yarmammad, P. (2021, September 28). Why the European Union is failing to build peace between Azerbaijan and Armenia. The Parliament Magazine. Retrieved December 19, 2021, from here

Press corner. European Commission – European Commission. (n.d.). Retrieved December 19, 2021, from here

Behlül Özkan (2008) Who Gains from the “No War No Peace” Situation? A Critical Analysis of the Nagorno-Karabakh Conflict, Geopolitics, 13:3, 572-599, DOI: 10.1080/14650040802203919

logo_transparent

H SAFIA (Student Association For International Affairs) δεν υιοθετεί ως Οργανισμός πολιτικές θέσεις. Οι απόψεις που δημοσιεύονται στο The SAFIA Blog αποδίδονται αποκλειστικά στους συγγραφείς και δεν αντιπροσωπεύουν απαραίτητα τις απόψεις του Σωματείου, του Διοικητικού Συμβουλίου ή των κατά περίπτωση και καθ’ οιονδήποτε τρόπο συνεργαζόμενων φορέων.