Πηγή εικόνας: εδώ
Της Κλειούς Αλεξανδρίδη, μέλους της Ομάδας Αρθρογραφίας
Εισαγωγή
Ο πόλεμος συνιστά την πιο δυναμική έκφραση των καταστροφικών και βίαιων δυνατοτήτων του ανθρώπινου είδους, αποτελώντας ανέκαθεν μέρος της ιστορικής εξέλιξης της εκάστοτε κοινωνίας. Σύμφωνα με την Κριστίν Σιλβέστερ, “ο πόλεμος είναι η πολιτική του τραύματος: καθετί σχετικό με τον πόλεμο στοχεύει στο να τραυματίσει ανθρώπους ή/και τον κοινωνικό τους περίγυρο, ως έναν τρόπο επίλυσης διαφορών ή, σε ορισμένες περιπτώσεις, ενίσχυσης των διαφορών”. Ο πόλεμος, ως “πολιτική του τραύματος”, έχει μια βαθιά έμφυλη διάσταση, καθώς, στο πλαίσιο της, η θηλυκότητα και ο ανδρισμός ερμηνεύονται με συγκεκριμένους τρόπους. Τόσο οι γυναίκες, όσο και οι άνδρες, υποδύονται ρόλους που είτε ενισχύουν περαιτέρω την ιεραρχία των φύλων, είτε μεταποιούν τις έμφυλες σχέσεις, δίνοντάς τους διαφορετική χροιά.
Ο πόλεμος εν γένει τείνει να θεωρείται ως μια καθαρά ανδρική “εργασία”, στην πράξη μεταφρασμένη ως ένας βίαιος διαγωνισμός μεταξύ “ημών” και των “άλλων”. Οι επιβραβεύσεις που προκύπτουν από τον πόλεμο έχουν μια καθαρά έμφυλη διάσταση, καθώς προορίζονται για τους άνδρες νικητές/πολεμιστές: υπεροχή έναντι σε εχθρούς, επέκταση συνόρων, πόροι, σκλάβοι, αλλά και γυναίκες ως πολεμικό λάφυρο. Η συγκεκριμένη πρακτική προκύπτει από την οπτική πως οι άνδρες είναι εκ φύσεως προσκείμενοι προς την βία και τον πόλεμο, ενώ οι γυναίκες είναι οι πλέον παθητικές, συναισθηματικές και πασιφίστριες.
Η κοινωνική δομή του πολέμου, συνεπώς, διατηρεί μια έμφυλη τάξη, με εμφανή διάκριση μεταξύ των δύο φύλων: οι άνδρες έχουν ως προκαθορισμένο ρόλο εκείνο του πολεμιστή και του στρατιώτη, και οι γυναίκες ενσαρκώνουν τον ρόλο του θύματος. Πολλές φορές τους αποδίδεται και ο ρόλος του συμβόλου, σε περιπτώσεις που θεωρείται ότι για εκείνες πραγματοποιείται ο πόλεμος.
Η γυναίκα ως θύμα
Η διαρκώς εξελισσόμενη μορφή του πολέμου ενσωματώνει ολοένα και περισσότερο τις γυναίκες ως παθητικούς παίκτες στην πολεμική δομή. Τα μοντέρνα οπλικά συστήματα, αλλά και η υβριδική εκδοχή του πολέμου όπως την γνωρίζουμε σήμερα, δεν κάνει διακρίσεις μεταξύ αμάχου πληθυσμού και ενστόλων πολεμιστών. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την πραγματοποίηση επιθέσεων σε μια εμπόλεμη ζώνη, που συχνά οδηγούν σε πολλαπλούς τραυματισμούς, ή ακόμα και θανάτους, γυναικών και παιδιών. Είναι πλέον συχνό φαινόμενο οι αντιμαχόμενες πλευρές να επιλέγουν ως βασικό στόχο των επιθέσεων τους απλούς πολίτες, οι οποίοι, σε τέτοιες περιπτώσεις, αναφέρονται ως παράπλευρες απώλειες.
Πέραν του κινδύνου που αντιμετωπίζουν τα γυναικόπαιδα κατά την ίδια την περίοδο της ένοπλης σύρραξης, η κατάσταση μετά το πέρας των εχθροπραξιών δυσχεραίνει περαιτέρω την θέση τους. Ο εκτοπισμός λόγω του πολέμου επηρεάζει κυρίως τις γυναίκες και τα παιδιά. Οι εκτοπισμένες αυτές οικογένειες συνήθως καταλήγουν σε προσφυγικές μονάδες, όπου βιώνουν τόσο γενικευμένες δυσκολίες σχετικά με την ενσωμάτωσή τους, όσο και κινδύνους εκμετάλλευσης και σωματεμπορίας, μετατρέποντας τις πληγείσες γυναίκες στους κυρίαρχους φροντιστές και βιοπαλαιστές της οικογένειας.
Η γυναίκα ως σύμβολο
Στο πλαίσιο ενός πολέμου, δεν είναι λίγες οι φορές εκείνες που η γυναίκα έχει χρησιμοποιηθεί ως σύμβολο, τόσο θεωρητικά, όσο και μεταφορικά. Ήδη από την αρχαιότητα, η γυναικεία φύση παρουσιάζεται ως η αιτία για την έναρξη πολέμων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Ωραία Ελένη, για χάρη της οποίας φέρεται να πραγματοποιήθηκε ο Τρωικός πόλεμος. Επίσης, η φύση της γυναίκας παρουσιάζεται και ως σύμβολο μιας ιδεολογίας, ή της εθνικής απελευθέρωσης εν γένει. Αρκεί να ανακαλέσουμε στη μνήμη μας την απεικόνιση της Ελλάδας ως γυναίκα σε διάφορες αφίσες εθνικοαπελευθερωτικού περιεχομένου του Α,’ αλλά και του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Υπό μια πιο κυριολεκτική ανάγνωση, η γυναίκα έχει χρησιμοποιηθεί πολλαπλώς ως σύμβολο της ήττας ενός έθνους κατά την διάρκεια ενός πολέμου, με την νικητήρια δύναμη να προβαίνει συχνά σε υποτίμηση του εχθρού μέσω του βιασμού των γυναικών του έθνους του. Απώτερος στόχος είναι η διαταραχή της εθνοτικής “αγνότητας” του εχθρού, αγνοώντας το κοινωνικό στίγμα που η προαναφερθείσα πρακτική αφήνει ως κατάλοιπο στις στοχοποιημένες γυναίκες, με τις ίδιες και τα παιδιά που προκύπτουν να εξοστρακίζονται από την τοπική κοινωνία.
Η γυναίκα ως δράστις
Παρά την κυρίαρχη κοινωνική πτυχή του πολέμου ως μια μιλιταριστική εκδοχή του ανδρισμού, οι γυναίκες έχουν συμμετάσχει, ήδη από τα αρχαία χρόνια, στις πολεμικές δραστηριότητες, είτε ως πολεμίστριες, είτε ως υποστηρίκτριες. Η παρουσία των γυναικών υπήρξε έντονη σε πολλαπλές κομβικές πολεμικές στιγμές της ανθρωπότητας: από τους Παγκόσμιους Πολέμους σε αντικυβερνητικά κινήματα σε Ευρώπη, Ρωσία, Ασία και Αφρική, έως και ανταρτοπολέμους και τρομοκρατικές οργανώσεις παγκοσμίως. Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι από το 1970 και έπειτα οι ένοπλες δυνάμεις της Δύσης έδωσαν την δυνατότητα στις γυναίκες να συμμετάσχουν επίσημα στις τάξεις τους, η συμπερίληψη αυτή έγινε είτε υπό τον μανδύα του κύματος της γυναικείας χειραφέτησης, είτε υπό την παραδοσιακή οπτική των “γυναικείων” ιδεωδών της μητρότητας και της αυτοθυσίας.
Εν ολίγοις, ο ενεργός ρόλος της γυναίκας σε μια ένοπλη σύρραξη είναι στενά συνυφασμένος με έμφυλα στερεότυπα, που αναγκάζουν, εμμέσως πλην σαφώς, την γυναίκα να πληροί συγκεκριμένες προϋποθέσεις. Ακόμη κι όταν εκείνη τάσσεται με την πλευρά των “άλλων”, λίγες φορές μπορεί να λοξοδρομήσει από τις συνήθεις πρακτικές που βιώνουν οι γυναίκες σε μια εμπόλεμη ζώνη, την συγκεκριμένη φορά όχι ως θύμα της βίας, αλλά δράστις έναντι άλλων γυναικών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η υποστήριξη της χρήσης ακραίας βίας, ή ακόμη και στρατηγικών βιασμού των “άλλων” γυναικών, από αντίστοιχες συμμετέχουσες σε εθνικιστικές και ακροδεξιές ομάδες.
Επίλογος
Συνοψίζοντας, καθίσταται φανερό πως οι γυναίκες, παρά τους πολλαπλούς και περίπλοκους ρόλους που ενσαρκώνουν στο πλαίσιο ενός πολέμου, βρίσκονται μέχρι και σήμερα αποκλεισμένες από την πολιτική διάσταση μιας ένοπλης σύρραξης. Σπανίως συμμετέχουν στις ειρηνευτικές διαδικασίες, πολλώ δε μάλλον εκλείπουν από τα σχετικά ψηφίσματα για την επίλυση διαφορών. Οι ρόλοι μιας γυναίκας ως θύμα, ως δράστις ή ως σύμβολο, τόσο στον πόλεμο, όσο και στην ειρήνη, αναδεικνύουν την κοινωνική οπτική του γυναικείου φύλου ως αντικείμενο πάνω στο οποίο επιδρούν τρίτοι κι όχι ως, αυτό καθαυτό, δρώντα.
H SAFIA (Student Association For International Affairs) δεν υιοθετεί ως Οργανισμός πολιτικές θέσεις. Οι απόψεις που δημοσιεύονται στο The SAFIA Blog αποδίδονται αποκλειστικά στους συγγραφείς και δεν αντιπροσωπεύουν απαραίτητα τις απόψεις του Σωματείου, του Διοικητικού Συμβουλίου ή των κατά περίπτωση και καθ’ οιονδήποτε τρόπο συνεργαζόμενων φορέων.
the SAFIA Blog 