Πηγή εικόνας: εδώ

Της Αγγελική Βρεττού, μέλους της Ομάδας Αρθρογραφίας

Στις 18 Μαρτίου 2022 συμπληρώθηκαν 6 χρόνια από την υπογραφή της Κοινής Δήλωσης ΕΕ-Τουρκίας, μιας «προσωρινής και έκτακτης» λύσης, που προσπάθησε να βάλει ένα τέλος στις παράτυπες μετακινήσεις ατόμων από και προς τα ελληνικά νησιά. Οι μεταναστευτικές ροές που κατέφθαναν από χερσαίες και θαλάσσιες διαδρομές σε ελληνικά εδάφη το 2015, ήταν υπεράριθμες και με υψηλότατο κίνδυνο ζωής. Έτσι, η Κοινή Δήλωση προσπάθησε να τερματίσει τις ανεξέλεγκτες μετακινήσεις ατόμων στη νότια Ευρώπη μέσω της Τουρκίας, ένα έργο με ιδιαίτερες δυσκολίες στο πλαίσιο μιας κλιμακούμενης «διασυνοριακής κρίσης». Έξι χρόνια μετά, φαίνεται πως η εφαρμογή της Δήλωσης δεν βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη, αντιθέτως  σταδιακά αδρανοποιήθηκε, υπονομεύοντας τους πρόσφυγες και τα δικαιώματά τους.

Περιεχόμενο και κωλύματα εφαρμογής

Η προσφυγική κρίση του 2015 αποτέλεσε την μεγαλύτερη προσφυγική κρίση μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, με πάνω από 850.000 παράτυπους μετανάστες να φθάνουν σε ελληνικά εδάφη, και 4.000 άτομα εξ αυτών να χάνουν τη ζωή τους. Η Κοινή Δήλωση, ως προσωρινός αντισταθμιστής της κατάστασης, ήταν αποτέλεσμα της τρίτης συνεδρίασης του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου με την Τουρκία, μετά το Νοέμβριο του 2015, και το Κοινό Σχέδιο Δράσης ΕΕ – Τουρκίας. Θεμελιώδης στόχος της ήταν η εμβάθυνση των σχέσεων ΕΕ – Τουρκίας και η διευθέτηση της μεταναστευτικής κρίσης. Ωστόσο, το γεγονός ότι η Τουρκία δεν ανήκει στις χώρες της ΕΕ, αποτελεί ένα ζήτημα μείζονος σημασίας σε ό,τι αφορά τις θεωρήσεις (visa) και την ελεύθερη μετακίνηση ατόμων εντός της ΕΕ. Έτσι, το 2015, με το ξέσπασμα της προσφυγικής κρίσης, η ΕΕ στόχευε αφενός στην επανενεργοποίηση των διαπραγματεύσεων για την ένταξη της Τουρκίας στο ενωσιακό πλαίσιο, με κύριο στόχο την αναβάθμιση της διαδικασίας αναθεώρησης που είχε ήδη ξεκινήσει από το 2013. Αφετέρου, επεδίωκε το άνοιγμα νέων ενταξιακών κεφαλαίων μέσω της εντατικής συνεργασίας τους, ώστε να αποσυμφορηθεί η έντονη μεταναστευτική ροή από την Τουρκία, καθώς και η λήψη οικονομικής και ανθρωπιστικής βοήθειας από την ΕΕ. Έτσι, προέκυψε η λύση της Κοινής Δήλωσης μεταξύ ΕΕ-Τουρκίας στις 18 Μαρτίου 2016. Αξίζει να σημειωθεί ότι η Τουρκία παραμένει «οικοδεσπότης» του μεγαλύτερου αριθμού προσφύγων στον κόσμο. Η τουρκική κυβέρνηση έχει καταγράψει περισσότερους από 2.500.000 Σύρους, εκ των οποίων τουλάχιστον το 10% διέμενε σε κέντρα κάμπινγκ και οι υπόλοιποι σε διάφορες πόλεις, ενώ περισσότεροι από 250.000 αιτούντες άσυλο και πρόσφυγες άλλων εθνικοτήτων, κυρίως Αφγανοί και Ιρακινοί, ζούσαν επίσης στη χώρα την ίδια περίοδο.

Τα εννέα (9) βασικά της σημεία, εν συντομία, επεδίωκαν:

α) Παύση εισδοχής παράτυπων μεταναστών που έφταναν στα ελληνικά νησιά μέσω της Τουρκίας από την 20η Μαρτίου 2016 και έπειτα, και επιστροφή όσων δεν αιτούνταν άσυλο ή η αίτησή τους θεωρούνταν άκυρη.

β) Για κάθε επιστροφή ενός Σύρου στην Τουρκία, ένας άλλος Σύρος θα επανεγκαθίσταται στην Ευρωπαϊκή Ένωση (λαμβανομένων υπόψη των κριτηρίων τρωτότητας του ΟΗΕ).

γ) Τουρκική δέσμευση για αποσόβηση των χερσαίων και θαλάσσιων οδών παράτυπης μετανάστευσης.

δ) Λειτουργία εθελοντικού προγράμματος εισδοχής.

ε) Εφαρμογή χάρτη πορείας και επίσπευση διαδικασιών ελευθέρωσης του καθεστώτος θεωρήσεων (βίζα) για τους Τούρκους πολίτες.

στ) Χρηματική βοήθεια στην Τουρκία ύψους 3 δισ. από την ΕΕ.

ζ) Αναβάθμιση της τελωνειακής σχέσης ΕΕ-Τουρκίας.

η) Απόφαση για άνοιγμα Κεφαλαίου 33.

θ) Προσπάθεια για βελτίωση συνθηκών «επι»βίωσης για τα άτομα που ζουν κοντά στα τουρκικά σύνορα.

Η εφαρμογή της Κοινής Δήλωσης χαρακτηρίστηκε τιτάνιο έργο, με τεράστιες επιχειρησιακές προσπάθειες που απαιτούσαν την στενή συνεργασία ΕΕ-Ελλάδας-Τουρκίας. Η προσφυγική πολιτική, εντούτοις, που καλούνταν να ασκήσει η ΕΕ ανακούφισε μόνο εκείνη προσωρινά, την ίδια στιγμή που η Ελλάδα επωμιζόταν το μεγαλύτερο βάρος, και η Τουρκία φιλοξενούσε σχεδόν 4 εκατομμύρια πρόσφυγες (με 3.7000.000 εξ αυτών να είναι από τη Συρία). Στοιχεία που προκύπτουν από τις εκθέσεις της Κομισιόν για την πορεία εξέλιξης της Δήλωσης φανερώνουν μια ικανοποίηση για την πρόοδό της, παρόλα τα κενά που υπήρχαν. Η ύφεση των μεταναστευτικών ροών ήταν σημαντική, αλλά δεν διήρκησε όσο θα περίμεναν, αφού μόλις από το 2017 σημειώθηκε αύξηση σε καθημερινή βάση, ενώ τα πράγματα χειροτέρευσαν αισθητά, όταν το 2020 η Τουρκία σταμάτησε να δέχεται επιστροφές από την Ελλάδα.

Τεράστιο πρόβλημα, όπως προέκυψε από την εφαρμογή της Δήλωσης, αποτελούσαν επίσης οι συνθήκες διαβίωσης στα κέντρα υποδοχής και ταυτοποίησης (ή αλλιώς hotspots) στα ελληνικά παράλια, με εντονότατη πίεση σε Λέσβο, Σάμο και Χίο. Ο αριθμός, δηλαδή, των ατόμων που βρίσκονταν στα κέντρα υποδοχής υπερτερούσε κατά πολύ της διαθεσιμότητας χώρου και φροντίδας, δημιουργώντας πολλές εντάσεις και σοβαρά προβλήματα (απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης, βία και εγκληματικότητα). Μαρτυρίες προσφύγων και εκθέσεις οργανισμών αναφορικά με τα hotspots, αποδεικνύουν την τραγική κατάσταση τους. Παράλληλα, τόσο η Ελλάδα όσο και η Τουρκία χρειάστηκε να τροποποιήσουν τις νομικές διαδικασίες χορήγησης ασύλου, αφού στη μεν Ελλάδα για την γρηγορότερη εξυπηρέτηση ατόμων εισήχθη μια fast-track διαδικασία καθορισμού ασύλου. Η δε Τουρκία, από το αποτυχημένο πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου 2016 στην Άγκυρα, ωθήθηκε σε καθεστώς έκτακτης ανάγκης, μειώνοντας τις εγγυήσεις ασφάλειας των προσφύγων και αιτούντων άσυλο.

Στο ίδιο πλαίσιο, εξίσου σημαντικό πρόβλημα αποτελούσαν και οι ασυνόδευτοι ανήλικοι, οι οποίοι διέτρεχαν μεγάλο κίνδυνο. Σύμφωνα με το Ελληνικό Κέντρο Κοινωνικής Αλληλεγγύης, οι ανήλικοι δεν είχαν τα απαραίτητα αποδεικτικά χαρτιά για να επιβεβαιώσουν τις ταυτότητες τους, κι έτσι η καταγραφή τους βασίστηκε αφενός στα δικά τους λεγόμενα και αφετέρου σε επιστημονικές κρίσεις των ειδικών της FRONTEX, που (συν)επωμίστηκε το διαδικαστικό έργο καταγραφής και ταυτοποίησης. Προέκυψαν, έτσι, πολλά λάθη σε επίσημα αρχεία, προκαλώντας την απώλεια δικαιωμάτων που λαμβάνει κανείς όταν εντάσσεται σε μια μειονότητα που χρήζει βοηθείας από το κράτος. Πολλοί ανήλικοι, λοιπόν, βρέθηκαν σε κέντρα κράτησης και αστυνομικά τμήματα υπό την έννοια της προστατευτικής κηδεμονίας, περιμένοντας την μετάθεση σε κάποιο καταφύγιο, ζώντας παγιδευμένοι στα υπερπλήρη κέντρα υποδοχής των ελληνικών παραλίων, ελλείψει των βασικών συνθηκών υγιεινής και υπηρεσιών υγείας και φροντίδας.

Σε αυτό το σημείο είναι απαραίτητο να σημειωθεί πως η Κοινή Δήλωση αποτελεί ένα έγγραφο μη κατοχυρωμένο νομικά, αφού και μόνο η ηλεκτρονική του μορφή αποδεικνύει πως η εφαρμογή πολλών μέτρων της ήταν μάλλον στο μεταίχμιο. Κάτι τέτοιο σημαίνει πως υπάρχει έλλειψη δεσμευτικότητας της Δήλωσης στα συμβαλλόμενα μέρη, ανοίγοντας εύκολα την πόρτα διαφυγής στο χρόνο και στην ποιότητα εφαρμογής της. Παράλληλα, εγείρονταν μεγάλα ερωτηματικά γύρω από το αν η Τουρκία πληροί τις προϋποθέσεις για να χαρακτηριστεί ασφαλής Τρίτη χώρα. Το θέμα, ωστόσο, επιλύθηκε από ελληνικής πλευράς με Κοινή Υπουργική Απόφαση, τον Ιούνιο 2021, ορίζοντας την Τουρκία ως ασφαλή χώρα για αιτούντες άσυλο από Συρία, Αφγανιστάν, Πακιστάν, Μπαγκλαντές και Σομαλία.

Ισχύον Καθεστώς

Η δυσκολία διαχείρισης των υπέρογκων προσφυγικών ροών του 2015 αποτέλεσε παράδειγμα προς αποφυγή, υπό την έννοια ότι σύσσωμη η Ευρώπη θεωρούσε πως «το 2015 δεν πρέπει να επαναληφθεί». Ο εμπνευστής της Δήλωσης, Γκέραλντ Κνάους, έκρινε πως η υφισταμένη κατάσταση των προσφυγικών καταυλισμών είναι απαράδεκτη, προβλέποντας επερχόμενη επιδείνωση. Σε δήλωσή του το 2020, ο Κνάους συμπέρανε πως η Δήλωση, τουλάχιστον για την Ελλάδα, απέτυχε εξαρχής. Η μείωση των παράτυπων εισόδων στην Ελλάδα επετεύχθη χάρη στο κλείσιμο των βαλκανικών διαδρομών προς τα διάφορα κράτη της ΕE, και η Δήλωση ΕΕ-Τουρκίας απλώς επισφράγισε και επίσημα την περιοριστική πολιτική των Ευρωπαίων ως προς την υποδοχή προσφύγων και μεταναστών στην Ευρώπη. Ειδικά με το ξέσπασμα του COVID-19 και το ξαφνικό «πάγωμα» της οικονομίας, μειώθηκαν δραστικά οι μεταναστευτικές ροές και κατ’ επέκταση οι αιτήσεις ασύλου κατά 33% μόνο στο Α’ εξάμηνο το 2020. Ειδικότερα στην Ελλάδα, το 2019 αιτήθηκαν άσυλο 77.275 άτομα, ενώ το 2020 μόνο 40.560. Άρα, η Δήλωση πέτυχε τον σκοπό της μάλλον συγκυριακά και όχι λόγω μιας ορθολογικής πολιτικής που ήταν έτοιμη να αντιμετωπίσει το πρόβλημα.

Σε αυτό που σίγουρα απέτυχε η Δήλωση έως σήμερα, είναι στο γεγονός της κάκιστης διαχείρισης των ατόμων και των δικαιωμάτων τους. Σύμφωνα με τις πρόσφατες εξελίξεις, οκτώ Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις καταγγέλλουν την Δήλωση για καταπάτηση δικαιωμάτων και ζητούν την άμεση ανάκλησή της. Συγκεκριμένα, η παρούσα ανακοίνωση προσυπογράφεται από τις εξής ΜΚΟ: International Rescue Committee, Δανικό Συμβούλιο για τους Πρόσφυγες, Ελληνικό Συμβούλιο για τους Πρόσφυγες, Ελληνικό Φόρουμ Προσφύγων, HumanRights360, Refugees International, Save the Children και Terre des Hommes. 

Για τις ΜΚΟ, η ΚΥΑ της ελληνικής νομοθεσίας (του Ιουνίου 2021), που χαρακτηρίζει την Τουρκία ασφαλή τρίτη χώρα, είναι άκυρη από την στιγμή που η τελευταία δεν έχει δεχθεί καμία επιστροφή από το 2020, με αποτέλεσμα χιλιάδες αιτούντες άσυλο, των οποίων το αίτημα έχει απορριφθεί, να μένουν εγκλωβισμένοι στην Ελλάδα αντιμετωπίζοντας την απόλυτη νομική παραμέληση, αποκλεισμένοι από το δικαίωμα της στέγης, της εργασίας και τους χρηματικού βοηθήματος. Κατ’ επέκταση, οι οργανώσεις αιτούνται την εγκατάλειψη της έννοιας της ασφαλούς τρίτης χώρας, καλώντας την Ελλάδα να δεσμευτεί ουσιαστικά στην επίλυση του νομικού αδιεξόδου, καταργώντας επιπλέον την πρόσφατη επιβολή του παραβόλου των 100 ευρώ για τα άτομα που επιθυμούν να υποβάλουν εκ νέου αίτημα ασύλου. Επιπλέον, 40 ελληνικές ΜΚΟ επικαλούνται την άμεση απόσυρση της ΚΥΑ περί ορισμού της Τουρκίας ως ασφαλούς τρίτης χώρας, θεωρώντας πως ακυρώνει την ελπίδα των ατόμων για μια καλύτερη και ασφαλέστερη ζωή στην Ευρώπη. Παρά τις υποδείξεις του Υπουργού Μετανάστευσης και Ασύλου, κυρίου Ν. Μηταράκη, πως οι πρόσφυγες «αντικειμενικά δεν έχουν λόγο να μην θεωρούν την Τουρκία ασφαλή χώρα», οι οργανώσεις σταχυολόγησαν τέσσερις (4) λόγους για τους οποίους κάτι τέτοιο δεν ισχύει. Πρώτον, γιατί η Τουρκία δεν εφαρμόζει την οδηγία της Σύμβασης της Γενεύης του 1951 για διεθνή προστασία σε άτομα που την αιτούνται και προέρχονται από μη Ευρωπαϊκές χώρες. Δεύτερον, επειδή η Τουρκία δήλωσε την αποχώρησή της, το Μάρτιο του 2021, από την Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης, απαλλάσσοντας τον εαυτό της από την προστασία θυμάτων έμφυλης βίας. Τρίτον, για τα αδικαιολόγητα “pushbacks” (επαναπροωθήσεις) προσφύγων από την Τουρκία, μέχρι και σε εμπόλεμες ζώνες της Συρίας. Τέταρτον, διότι δεν υφίστανται ουσιώδεις δεσμοί του αιτούντος άσυλο με τη χώρα αυτή, ούτε και υπάρχει συναίνεση της τρίτης χώρας. Μάλιστα, τη δυσαρέσκεια του για την παρούσα απόφαση εξέφρασε μέχρι και ο Υπουργός Εξωτερικών της Τουρκίας, Μεβλούτ Τσαβούσογλου, δηλώνοντας ότι: «από τη μια έχεις τους τρομοκράτες και δεν τους δίνεις στην Τουρκία, από την άλλη πλευρά στέλνεις τους πρόσφυγες και λες πως η Τουρκία είναι ασφαλής τρίτη χώρα. Μα τι αντίφαση είναι αυτή;».

Κάνοντας μια γενική αποτίμηση της ισταμένης κατάστασης, παρατηρούμε πως η Τουρκία, παίζοντας καταλυτικό ρόλο στην αντιμετώπιση του μεταναστευτικού, σημείωσε για ένα μικρό χρονικό διάστημα μια πρόοδο, πλησιάζοντας στρατηγικά το «όνειρο» για μια μελλοντική ευρωπαϊκή ένταξη, κερδίζοντας οικονομική βοήθεια ύψους σχεδόν 6 δισ. ευρώ από την ΕΕ. Τα συμπεράσματα του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, ωστόσο, υπογραμμίζουν πως η Τουρκία καλείται να διασφαλίσει την πλήρη και χωρίς διακρίσεις εφαρμογή της Δήλωσης. Η ΕΕ κρούει τον κώδωνα του κινδύνου στην Τουρκία, προειδοποιώντας την για ανάκληση μονομερών ενεργειών ή προκλήσεων που παραβιάζουν το διεθνές δίκαιο (και) στα Βαρώσια, ενώ στέλνει αυστηρό μήνυμα για αποφυγή πρακτικών που δύνανται να βλάψουν την καλή γειτνίαση, καλώντας την να εξομαλύνει τις σχέσεις της με την Κυπριακή Δημοκρατία. Τέλος, υπογραμμίζουν την επιτακτική ανάγκη της Τουρκίας να συμμορφωθεί με την αρχή του κράτους δικαίου και τα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα, καθώς και με την ανεξαρτησία του δικαστικού σώματος. 

Αντίστοιχη στάση κρατάει και η Ελλάδα, κάνοντας δηλώσεις για πλήρη εφαρμογή της Κοινής Δήλωσης από την τουρκική πλευρά, η οποία δεν τηρεί την συμφωνία επανεισδοχής προς όλα τα κράτη-μέλη, ούτε και τις διατάξεις που αφορούν υπηκόους τρίτων χωρών. Ακόμα κι αν σημειώθηκε κάποια επιτάχυνση στις εργασίες ελευθέρωσης θεωρήσεων, εκκρεμούν ακόμη πολλά κριτήρια αναφοράς για την νομοθετική ευθυγράμμιση, σε σχέση με την ΕΕ, των πολιτικών θεωρήσεων. 

Σε κάθε περίπτωση, δεν πρέπει να απομακρυνόμαστε από τον πυρήνα του προβλήματος, δηλαδή τον άνθρωπο και τις δυσκολίες που ο ίδιος αντιμετωπίζει, αλλά χρειάζεται μια εις βάθος επανεξέταση του τι είναι πραγματικά εφικτό και βιώσιμο για τους αιτούντες άσυλο. Φαίνεται έτσι, πως ένας επαναπροσδιορισμός της Κοινής Δήλωσης με νομικά δεσμευτικούς όρους είναι τουλάχιστον απαραίτητος. Η ανάγκη για ενίσχυση των σχέσεων μεταξύ ΕΕ και Τουρκίας είναι μονόδρομος, καθώς φαίνεται πως οι εξελίξεις στη Μέση Ανατολή θα απασχολήσουν την ευρωπαϊκή πολιτική -ασύλου- για αρκετό καιρό. 

Πηγές

Ασφαλή τρίτη χώρα χαρακτηρίζει για πρώτη φορά η ελληνική νομοθεσία την Τουρκία. Αφορά αιτούντες άσυλο από Συρία, Αφγανιστάν, Πακιστάν, Μπαγκλαντές και Σομαλία (2021). Ελληνική Δημοκρατία, Υπουργείο Μετανάστευσης και Ασύλου. Retrieved from here. 

Δήλωση ΕΕ-Τουρκίας, 18 Μαρτίου 2016 (2016). Ευρωπαϊκό Συμβούλιο. Retrieved from here.

Δυσαρέσκεια Τσαβούσογλου γιατί η Ελλάδα κήρυξε την Τουρκία ασφαλή χώρα για αιτούντες άσυλο (2021). CNN Greece. Retrieved from here. 

Εκδικάστηκε ενώπιον του ΣτΕ η αίτηση ακύρωσης της Απόφασης με την οποία η Τουρκία χαρακτηρίστηκε ασφαλής τρίτη χώρα. (2022). Ελληνικό Συμβούλιο για τους Πρόσφυγες. Retrieved from here. 

Κνάους για προσφυγικό: Η Ελλάδα ξαναζεί ήδη το 2015 και το 2020 θα είναι χειρότερο (2020). Naftemporiki.gr. Retrieved from here. 

Κορωνοϊός: Η πανδημία εκτόπισε το μεταναστευτικό (2021). Naftemporiki.gr. Retrieved from here. 

Κωνσταντίνου, Α. (2019). Η εφαρμογή της Κοινής Δήλωσης ΕΕ-Τουρκίας ως παράδειγμα υποχώρησης των εγγυήσεων στον τομέα του ασύλου και της υποδοχής. Σε Μαρούδα, Μ.-Ν. (Ed.). Αλληλεγγύη στην ΕΕ: Εξελίξεις στο πεδίο της προσφυγικής προστασίας και προκλήσεις στην ΕΕ και στην Ελλάδα (σσ. 139-152). Νομική Βιβλιοθήκη.

Προκλήσεις Ερντογάν στα Βαρώσια: Διεθνής κατακραυγή για τη στάση της Τουρκίας (2021). Έθνος. Retrieved from here. 

Την ανάκληση της ΚΥΑ που χαρακτηρίζει την Τουρκία ασφαλή Τρίτη χώρα ζητούν 40 ΜΚΟ (2021). Capital.gr. Retrieved from here. 

Agreement between the European Union and the Republic of Turkey on the readmission of persons residing without authorisation (2014). Official Journal of the European Union (L 134). Retrieved from here.  

EU-Turkey statement, 18 March 2016 (2016). European Council. Retrieved from here. 

Greece: Huge Rise in Detention of Migrant Children (2017). Human Rights Watch. Retrieved from here. 

Working Environment. In UNHCR Global Report 2015 (n.d.). UNHCR The UN Refugee Agency. Retrieved from here. 

logo_transparent

H SAFIA (Student Association For International Affairs) δεν υιοθετεί ως Οργανισμός πολιτικές θέσεις. Οι απόψεις που δημοσιεύονται στο The SAFIA Blog αποδίδονται αποκλειστικά στους συγγραφείς και δεν αντιπροσωπεύουν απαραίτητα τις απόψεις του Σωματείου, του Διοικητικού Συμβουλίου ή των κατά περίπτωση και καθ’ οιονδήποτε τρόπο συνεργαζόμενων φορέων.