Ουκρανία: σε αναζήτηση ή απόκρουση του εχθρού- Ποιος είναι ο ρόλος του διεθνούς δικαίου; (Α’ μέρος)

Από την Μάγδα Τσόχα, πρόεδρο του φοιτητικού οργανισμού SAFIA για το ακαδημαϊκό έτος 2021- 2022. 

Συνέντευξη με τον κύριο Αλέξανδρο Κατράνη, Δρ. Ν., τ. Πρέσβη και τ. καθηγητή Διεθνούς Δικαίου για τον πόλεμο Ουκρανίας και Ρωσίας υπό το πρίσμα του Διεθνούς Δικαίου.

1. Θα μπορούσατε να μας πείτε λίγα λόγια για την νομιμότητα της εισβολής της Ρωσίας στην Ουκρανία; Τι προβλέπεται βάσει του Διεθνούς Δικαίου σε αυτήν την περίπτωση;

Όπως και να ονομάσουμε τη δραστηριότητα των ενόπλων δυνάμεων της Ρωσίας στο έδαφος της Ουκρανίας, «πόλεμο», όπως λέει ο Πρόεδρος Ζελένσκυ και το ΝΑΤΟ, ή «ειδική στρατιωτική επιχείριση», όπως επιμένει ο Πρόεδρος Πούτιν, ο νομικός χαρακτηρισμός είναι σαφής: Πρόκειται περί χρήσεως βίας μεταξύ κρατών, την οποία το σύγχρονο Διεθνές Δίκαιο απαγορεύει. Το άρθρο 2, παρ. 4 του Χάρτη του ΟΗΕ (Χ/ΟΗΕ) που αποτελεί το οικουμενικό θεμέλιο του νομικού μας πολιτισμού, απαγορεύει τη χρήση ή την απειλή χρήσης βίας στις διεθνείς σχέσεις: «Πάντα τα Μέλη θα απέχωσι εις τας διεθνείς αυτών σχέσεις της απειλής ή χρήσεως βίας κατά της εδαφικής ακεραιότητος ή της πολιτικής ανεξαρτησίας οιουδήποτε Κράτους ή καθ΄ οιονδήποτε άλλον τρόπον ασυμβίβαστον προς τους σκοπούς των Ηνωμένων Εθνών». 

Περαιτέρω, το άρθρο 9bis, παρ. 3 του Καταστατικού του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου (Κ/ΔΠΠ) ορίζει ότι ως «πράξη επίθεσης … νοείται η χρήση ένοπλης βίας από ένα Κράτος κατά της κυριαρχίας, της εδαφικής ακεραιότητας ή της πολιτικής ανεξαρτησίας άλλου Κράτους, ή με οποιονδήποτε άλλον τρόπο ασύμβατο με τον Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών. Πράξη επίθεσης συνιστά, σύμφωνα με την Απόφαση 3314 (XXΙX) της Γενικής Συνέλευσης των Ηνωμένων Εθνών της 14ης Δεκεμβρίου 1974, οποιαδήποτε από τις ακόλουθες πράξεις, ανεξάρτητα από την κήρυξη πολέμου: α) η εισβολή ή η επίθεση από τις ένοπλες δυνάμεις ενός Κράτους στο έδαφος άλλου Κράτους…».

Η νομική μας ανάλυση οφείλει να υπεισέλθει στη διερεύνηση του ζητήματος, αν υπάρχουν λόγοι που νομιμοποιούν αυτή τη στρατιωτική επιχείριση και αίρουν ενεδεχομένως τον παράνομο χαρακτήρα της. 

• Ο Χ/ΟΗΕ επιτρέπει τη χρήση βίας σε περίπτωση που ένα κράτος δέχεται επίθεση από άλλο, δηλαδή την άμυνα: Σύμφωνα με το άρθρο 51 Χ/ΟΗΕ «Ουδέν εκ των διαλαμβανομένων εν τω παρόντι Χάρτη θα παρεμποδίζη το φυσικόν δικαίωμα ατομικής νομίμου αμύνης εις περίπτωσιν καθ΄ ήν Μέλος τι των Ηνωμένων Εθνών υποστή επίθεσιν ένοπλον, μέχρις ού το Συμβούλιον Ασφαλείας λάβη τα αναγκαία μέτρα προς διατήρησιν της διεθνούς ειρήνης και ασφαλείας». Παρά την εδώ και χρόνια έντση στις ρωσο-ουκρανικές σχέσεις και τη βαθμιαία επιδείνωση των σχέσεων Δύσης-Ρωσίας, ουδείς επετέθη κατά της Ρωσίας. 
• Ο Πρόεδρος Πούτιν ισχυρίστηκε ότι η στάση της Δύσης και της Ουκρανίας θα οδηγήσει σε πόλεμο. Περί των μελλόντων είναι πολύ δύσκολο να αποφανθούμε. Η στάση πάντως άλλων κρατών, σε πολιτικό, διπλωματικό και οικονομικό μεπέπεδο, δεν συνιστά επικείμενη επίθεση, κατά της οποία δικαιολογείται προληπτική άμυνα.
• Ο Ρώσος Πρόεδρος υποστηρίζει ακόμη ότι διαπράττεται «γενοκτονία» κατά ρωσόφωνων πολιτών στην περιοχή Ντονμπάς. Σύμφωνα με το άρ. 6 Κ/ΔΠΠ που εποαναλαμβάνει τον ορισμό του άρθρου 2 της Διεθνούς Σύμβασης περί Γενοκτονίας «γενοκτονία σημαίνει οποιαδήποτε από τις ακόλουθες πράξεις οι οποίες διαπράττονται με την πρόθεση καταστροφής, εν όλω ή εν μέρει, μιας εθνικής, εθνοτικής, φυλετικής ή θρησκευτικής ομάδας, ως τέτοιας: (α) Ανθρωποκτονία με πρόθεση μελών της ομάδας, (β) Πρόκληση βαρείας σωματικής ή διανοητικής βλάβης σε μέλη της ομάδας, (γ) Με πρόθεση επιβολή επί της ομάδας συνθηκών ζωής υπολογισμένων να επιφέρουν τη φυσική καταστροφή της εν όλω ή εν μέρει, (δ) Επιβολή μέτρων που σκοπεύουν στην παρεμπόδιση των γεννήσεων εντός της ομάδας, (ε) Δια της βίας μεταφορά παιδιών της ομάδας σε άλλη ομάδα». Όσο και αν οι πράξεις της ουκρανικής κυβέρνησης προσβάλλουν τα δικαιώματα των κατοίκων της περιοχής του Ντονμπάς, δεν δικαιολογείται ο χαρακτηρισμός τους ως «γενοκτονία».
• Η Ρωσία δεν μπορεί να χαρακτηρίσει την επέμβασή της στην Ουκρανία ως επέμβαση προς σωτηρία των πολιτών της στην αλλοδαπή. Οι κάτοικοι του Ντονμπάς μπορεί να επικαλούνται ρωσική εθνοτική ταυτότητα και να επιδιώκουν την αποχώρησή τους από την Ουκρανία – είτε ως ανεξάρτητο κράτος, είτε ως τμήμα της Ρωσικής Ομοσπονδίας, δεν παύουν, όμως να είναι πολίτες της Ουκρανίας. Απόσχιση και μάλιστα με βίαια μέσα δεν γίνεται δεκτή στο Διεθνές Δίκαιο.
• Η τελευταία γραμμή υπεράσπισης της ρωσικής επέμβασης είναι η αρχή της «ανθρωπιστικής επέμβασης». Πρόκειται για μια παλιά αρχή του Διεθνούς Δικαίου που επιτρέπει την ένοπλη επέμβαση τρίτων κρατών, όταν η κυβέρνηση ενος κράτους παραβιάζει ευρέως και συστηματικά τα ανθρώπινα δικαιώματα των πολιτών της. Ο Πρόεδρος Πούτιν αναφέρθηκε στην αρχή αυτή μνημονεύοντας τις μονομερείς επεμβάσεις της Δύσης στο Κόσοβο, το Ιράκ, τη Λιβύη κτλ. Η εφαρμογή της αρχής αυτής αμφισβητείται, όμως, στο Διεθνές Δίκαιο και ουδέποτε έγινε δεκτή ως νομική αρχή. Η πλειοψηφία των διεθνολόγων την απορρίπτει, ενώ σε πολιτικό επίπεδο γίνεται λόγος για παράνομη χρήση βίας, η οποία δικαιολογείται ηθικά λόγω της βαρύτητος των παραβιάσεων εκ μέρους της κυβέρνησης (“illegal but not illegitimate”). 

2. Άρα βάσει ΔΔ, αυτό συνιστά ένοπλη σύγκρουση;

Δεν νομίζω ότι υπάρχει αμφιβολία περί αυτού ύστερα από όσα είπαμε. 

Ο Πρόεδρος Πούτιν φαίνεται ότι υποστηρίζει ότι η Ρωσία διεξάγει «δίκαιο πόλεμο». Στην ομιλία του διακηρύσσει ότι οι «εχθροί» της Ρωσίας «επιδίωξαν να καταστρέψουν τις παραδοσιακές μας αξίες και να μας επιβάλουν λαθεμένες αρχές που θα διέβρωναν το λαό μας εκ των έσω, συμπεριφορές που επέβαλαν επιθετικά στις χώρες τους, οι οποίες οδηγούν ευθέως στην υποβάθμιση και τον εκφυλισμό, επειδή είναι αντίθετες προς την ανθρώπινη φύση. Αυτό δεν θα συμβεί». Εν τούτοις, η θεωρία περί «δικαίας αιτίας» (“iusta causa”) για τον πόλεμο αποσκοπούσε στον περιορισμό και όχι στη διευκόλυνση ή δικαιολόγηση της προσφυγής στη βία.  Σε κάθε περίπτωση, το σύγχρονο Διεθνές Δίκαιο αναγνωρίζει μόνο μια «δίκαιη αιτία» για τη χρήση βίας, τη νόμιμη άμυνα. Δεν χρειάζεται η επιστροφή στις ρίζες του Διεθνούς Δικαίου.

3. Δηλαδή ήταν μια αυθαιρεσία η επίθεση αυτή από την πλευρά της Ρωσίας;

Από άποψη Διεθνούς Δικαίου ναι. Η στρατηγική ανάλυση μπορεί να οδηγήσει σε διαφορετικά συμπεράσματα.

4. Μετά από όσα ήδη έχουν ειπωθεί, πείτε μας, ποια πιστεύετε ότι θα έπρεπε να είναι η αντιμετώπιση του Πούτιν βάσει του Διεθνούς Δικαίου;

Πρέπει να διακρίνουμε ανάμεσα στη διεθνή ευθύνη του νομικού προσώπου του κράτους και στην ποινική ευθύνη προσώπων σε ηγετικές θέσεις. 

• Η Ρωσία υπέχει διεθνή ευθύνη για τη ζημία που προκάλεσε στην Ουκρανία σε ανθρώπους και υλικό. Το συγκεκριμένο περιεχόμενο της ευθύνης θα κριθεί κατά τη διαπραγμάτευση μετά τη λήξη της ένοπλης σύγκρουσης. Όλος ο κόσμος αγωνιά, πώς αυτή θα επιτευχθεί. Η κατάσταση επί του πεδίου δείχνει ότι οι εχθροπραξίες θα συνεχιστούν επί μακρόν. Η γνώμη μου είναι ότι η τελική διαπραγμάτευση θα είναι πολυμερής, μεταξύ της Ρωσίας, από τη μια πλευρά, και του ατύπου αντιρωσικού συνασπισμού από την άλλη. Εκεί θα συζητηθούν τόσο η κατάσταση στην Ουκρανία όσο και ευρύτερα γεωπολιτικά ζητήματα που έχουν μείνει ανοικτά από την εποχή του Ψυχρού πολέμου. Δεν είμαι αισιόδοξος ως προς το αποτέλεσμα.
• Η Ρωσία δεν έχει αποδεχτεί τη δικαιοδοσία του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου (όπως και οι ΗΠΑ και άλλα κράτη). Συνεπώς, άσχετα με τις διαδικαστικές δυσχέρειες για την άσκηση ποινικής δίωξης για το έγκλημα της επίθεσης, είναι μάλλον αδύνατο να παραπεμφθεί σε δίκη ο Πρόεδρος Πούτιν (και ενδεχομένως μέλη της ρωσικής κυβέρνησης) για το έγκλημα αυτό ( δηλαδή όσον αφορά στην ποινική ευθύνη, η οποία φυσικά δεν είναι του κράτους. Το κράτος δεν τιμωρείται αλλά έχουμε την ποινική ευθύνη προσώπων. Ποιος είναι αυτός ο οποίος διέταξε την επίθεση, διότι όπως διαπιστώσαμε και προηγουμένως έχουμε επίθεση, η οποία αποτελεί έγκλημα σύμφωνα με το Ποινικό Δίκαιο. Αυτός λοιπόν ο οποίος διέταξε την επίθεση και είχε τον έλεγχο αυτής, κατηγορείται για το έγκλημα της επίθεσης, το οποίο αναγνωρίζεται από την Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών, ήδη από το 1974 και αναγνωρίζεται επίσης από το καταστατικό του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου. Είχαμε κάποτε μια αμφισβήτηση ως προς τον ορισμό της επίθεσης, ήδη στην διάσκεψη της Καμπάλα το 2010 αυτό προσδιορίστηκε οριστικά. Ο ορισμός της επίθεσης περιελήφθη σε τροποποίηση του καταστατικού του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου, στο άρθρο 8. Σύμφωνα με αυτό λοιπόν θα μπορούσε να απευθυνθεί κατηγορία εναντίον του Προέδρου Πούτιν για την εξαπόλυση επίθεσης. Τώρα, εάν αυτό θα γίνει, είναι ένα τελείως διαφορετικό ερώτημα, διότι η Ρωσία δεν είναι μέλος).

5. Δεν υπάρχει δηλαδή πρόβλεψη από το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο για αρχηγούς κρατών οι οποίες δεν αποτελούν μέλη, να μπορούν να διώκονται σε κάθε περίπτωση; Πως διευθετούνται οι αυθαιρεσίες;

Στο Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο γίνεται η διάκριση μεταξύ του «δικαίου στον πόλεμο» («ius ad bellum”) και του «δικαίου κατά τον πόλεμο» (“ius in bello”). 

• Στην πρώτη περίπτωση, πρόκειται περί της νομιμότητος της προσφυγής στη βία και είδαμε ότι η χρήση βίας απαγορεύεται με μόνη εξαίρεση το «φυσικό» δικαίωμα της άμυνας. Γι αυτό και χρησιμοποιούμε τον όρο “ius contra bellum” (απαγόρευση του πολέμου). Το Διεθνές Ποινικό Δίκαιο τιμωρεί όσους έλαβαν την πρωτοβουλία για προσφυγή στη βία («έγκλημα της επίθεσης»).
• Το «δίκαιο κατά τον πόλεμο» (“ius in bello”) περιλαμβάνει τους κανόνες που διέπουν τη συμπεριφορά των εμπολέμων κατά τη διάρκεια των εχθροπραξιών. Οι κανόνες αυτοί εφαρμόζονται έναντι όλων των μερών ανεξάρτητα από τη νομιμότητα προσφυγής στη βία. Πρόκειται για το «Δίκαιο της Χάγης» (Διασκέψεις Χάγης 1899, 1907 που ρυθμίζουν τους νόμους και τα έθιμα του κατά ξηράν και θάλασσαν πολέμου), το «Δίκαιο της Γενεύης» ( συμβάσεις για τους τραυματίες, τους αιχμαλώτους και την προστασία των πολιτών σε καιρό πολέμου) και τα δύο Πρόσθετα Πρωτόκολλα της Γενεύης (1977) που αφορούν στην προστασία των θυμάτων διεθνών και μη διεθνών ενόπλων συρράξεων.
• Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο έχει αρμοδιότητα για (α) το έγκλημα της γενοκτονίας, (β) εγκλήματα κατά της ανθρωπότητος (ορισμένα εγκλήματα που διαπράττονται «ως μέρος ευρείας ή συστηματικής επίθεσης που κατευθύνεται κατά οποιουδήποτε αμάχου πληθυσμού» (άρθρο 7 παρ. 1 Κ/ΔΠΔ), (γ) εγκλήματα πολέμου (παραβιάσεις των Συμβάσεων της Γενεύης, επιθέσεις κατά του αμάχου πληθυσμού ή της αστικής υποδομής, δήλωση ότι δεν θα υπάρξει έλεος, χρήση απαγορευμένων όπλων και ουσιών, λιμοκτονία του αμάχου πληθυσμού, χρησιμοποίηση «ανθρώπινων ασπίδων» κτλ) και το εγκλημα της επίθεσης.
• Σύμφωνα με το άρθρο 25, παρ. 3 Κ/ΔΠΔ τιμωρείται, όποιος: (α) διαπράττει τέτοιο έγκλημα, (β) προστάζει, παραγγέλλει ή παρακινεί προς διάπραξη τέτοιου εγκλήματος, (γ) με σκοπό την διευκόλυνση διαπράξεως τέτοιου εγκλήματος, παρέχει βοήθεια, ενθαρρύνει ή καθ’ οιονδήποτε τρόπο παρέχει συνδρομή στην τέλεση του ή στην απόπειρα τέλεσης του, (δ) καθ’ οιονδήποτε τρόπο συμβάλλει στην διάπραξη τέτοιου εγκλήματος, (ε) σχετικώς με το έγκλημα της γενοκτονίας, άμεσα και δημόσια παρακινεί άλλους να διαπράξουν γενοκτονία (στ) αποπειράται να διαπράξει τέτοιο έγκλημα». Στόχος της διάταξης αυτή είναι να τιμωρήσει όχι μόνο τον άμεσο δράστη, δηλαδή αυτόν «που πατάει τη σκανδάλη», αλλά και όποιον έχει τον έλεγχο επί της διεξαγωγής των επιχειρήσεων και διέταξε, ενεθάρρυνε ή δεν εμπόδισε τη διάπραξη της απαγορευμένης συμπεριφοράς. 
• Για τα εγκλήματα πολέμου και κατά της ανθρωπότητος που σύμφωνα με Μη Κυβερνητικούς Οργανισμούς έχουν διαπραχθεί από τις ρωσικές ένοπλες δυνάμεις στο έδαφος της Ουκρανίας και διερευνώνται από το ΔΠΔ, δεν μπορώ να εκφράσω γνώμη επί της ουσίας. Θα ήθελα, όμως, προκαταρκτικά, να αναφερθώ σε δύο βασικές αρχές του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου που διακρίνουν το επίπεδο της διεξαγωγής των στρατιωτικών επιχειρήσεων από τη διάπραξη εγκληματικών ποράξεων: την αρχή της στρατιωτικής αναγκαιότητας και την αρχή της αναλογικότητας. Στρατιωτική αναγκαιότητα σημαίνει ότι η δράση μου αποβλέπει στην επίτευξη συγκεκριμένου στρατιωτικού στόχου, χρησιμοποιώ δηλαδή στρατιωτική βία για να καταλάβω έδαφος, να εξουδετερώσω την αντίσταση του αντιπάλου, να καταστρέψω τη στρατιωτική του υποδομή (συμπεριλαμβανομένης της στρατιωτικής βιομηχανίας). Η ένταση της βίας οφείλει, από την άλλη πλευρά, να είναι «ανάλογη» με τη σημασία του στόχου ή την ένταση της αντίστασης. Δεν χρειάζεται να χρησιμοποιήσω πυροβολικό και να καταστρέψω εκ θεμελίων ένα εργοστάσιο που υπερασπίζεται ο εχθρός, αν μπορώ να επιτύχω το ίδιο αποτέλεσμα με δράση πεζικού μειώνοντας τα ανθρώπινα θύματα. Αν κτυπηθούν άμαχοι ή βληθούν αστικές υποδομές κατά τη διάρκεια των εχθροπραξιών, χωρίς να έχουν στοχοποιηθεί, επειδή αυτό επιβάλλει η επίτευξη του στρατιωτικού στόχου και δεν υπάρχει «υπερβολή» (δηλαδή οι στρατιωτικές δυνάμεις δεν υπερβαίνουν την αρχή της αναλογικότητας), τότε δεν διαπράττονται εγκλήματα («παράπλευρες απώλειες»).
• Το μεγάλο πρόβλημα είναι, όταν δημιουργείται ηθελημένα από τον αντίπαλο σύγχυση ως προς τη φύση του στόχου. Παράδειγμα: Σχολείο ή νοσοκομείο ή ναοί (καμπαναριό) χρησιμοποιούνται ως ορμητήρια ή προς κάλυψη στρατιωτικής δράσης. Άμαχοι στεγάζονται σε υποδομές που χρησιμοποιούνται για στρατιωτικούς σκοπούς («ανθρώπινες ασπίδες»). Άμαχοι συμμετέχουν στις εχθροπραξίες χωρίς διακριτικά και χωρίς να φέρουν εμφανώς τα όπλα τους. Όταν ο αντίπαλος, όπως στην Ουκρανία ή την Τσετσενία, επιλέγει την άμυνα ή τη διεξαγωγή των επιχειρήσεων μέσα στις πόλεις, επειδή έχει γνώση του πεδίου σε αντίθεση με τον επιτιθέμενο, χωρίς να φροντίσει για την εκκένωση της πόλης, φέρει και αυτός την ευθύνη για ενδεχόμενα εγκλήματα που θα διαπραχθούν. Στις περιπτώσεις αυτές είναι ιδιαίτερα δύσκολη η διάκριση των στρατιωτικών από τους μη στρατιωτικούς στόχους. 
• Όσοι άμαχοι συλληφθούν συμμετέχοντες στις επιχειρήσεις χωρίς διακριτικά και χωρίς να φέρουν εμφανώς τα όπλα τους, δεν δικαιούνται της ίδιας μεταχείρισης με τους εμπολέμους, αλλά θεωρούνται ως εγκληματίες του κοινού ποινικού δικαίου και δικάζονται για ανθρωποκτονία. Μπορεί για την πλευρά τους να θεωρούνται ως ήρωες, αλλά από νομικής πλευράς είναι εγκληματίες που μπορούν να τιμωρηθούν. Μόνο ο εμπόλεμος, ο στρατιώτης, έχει το «προνόμιο» να σκοτώνει ατιμωρηττί, αλλά μόνο αυτός διακινδυνεύει τη ζωή του.
• Άκουσα ότι το Αρχηγείο των Ειδικών Δυνάμεων του ουκρανικού στρατού ανακοίνωσε ότι θα εκτελεί οποιοδήποτε Ρώσο στρατιώτη του Πυροβολικού συλλάβουν, επειδή οι μονάδες Πυροβολικού βάλλουν κατ’ αμάχων. Αυτό δεν επιτρέπεται. Ο αιχμάλωτος είναι πρόσωπο εκτός επιχειρήσεων (“hors du combat”) και απολαμβάνει σεβασμού των δικαιωμάτων του. Μπορεί να τιμωρηθεί για συμπεριφορά που εκφεύγει των στρατιωτικών καθηκόντων του (πχ δολοφονία αμάχων), αλλά μετά από «δίκαιη και κανονική δίκη» (άρθρο 8, εδάφιο (α)(νι) Κ/ΔΠΔ.
• Εν τούτοις, το ΔΠΔ μάλλον έχει δικαιοδοσία, επειδή εδώ ισχύει η lex loci, δηλαδή μας ενδιαφέρει η θέση του κράτους, στο έδαφος του οποίου θεωρείται ότι διαπράχθηκαν τα εγκλήματα. Η Ουκρανία δεν έχει αναγνωρίσει τη δικαιοδοσία του ΔΠΔ, αλλά, μετά την έναρξη της ένοπλης σύρραξης, την αποδέχθηκε (με δύο Ρηματικές Διακοινώσεις). Πέραν αυτού, 39 κράτη που έχουν αποδεχτεί τη δικαιοδοσία του ΔΠΔ παρέπεμψαν στον Εισαγγελέα του ΔΠΔ την «πραγματική κατάσταση» της διαπράξεως εγκλημάτων πολέμου και κατά της ανθρωπότητας και ζήτησαν από αυτόν «να ερευνήσει την κατάσταση με σκοπό να διαπιστώσει, αν πρέπει να απαγγελθεί κατηγορία κατά ενός ή περισσοτέρων προσώπων για τη διάπραξη των εγκλημάτων αυτών» (άρθρο 14 Κ/ΔΠΔ).
• Το γεγονός ότι το ΔΠΔ έχει δικαιοδοσία, δεν σημαίνει ότι θα οδηγηθούν οπωσδήποτε στο εδώλιο οι Ρώσοι πολιτικοί ή στρατιωτικοί, κατά των οποίων θα απαγγελθεί κατηγορία. Υπό τις παρούσες τουλάχιστον συνθήκες και με δεδομένη τη μη συμμετοχή της Ρωσίας στο ΔΠΔ, δεν αναμένεται η συνεργασία της Ρωσίας με το ΔΠΔ, δηλαδή η έκδοση των προσώπων αυτών με σκοπό να δικαστούν, ούτε βέβαια η παραπομπή τους σε δίκη σε ρωσικά δικαστήρια. Από την άλλη πλευρά, αυτά θα είναι ασφαλή για όσο διάστημα παραμένουν μέσα στο ρωσικό έδαφος ή διατηρείται στη Ρωσία το παρόν ή παρόμοιο πολιτικό καθεστώς. Εάν εκδοθεί διεθνές ένταλμα συλλήψεως εναντίον τους, μπορούν να συλληφθούν μόλις βγούν από τα ρωσικά σύνορα, άσχετα από την κρατική ιδότητα που φέρουν (άρθρο 27 Κ/ΔΠΔ) και άσχετα με το χρόνο που έχει περάσει, δεδομένου ότι τα εγκλήματα αυτά δεν παραγράφονται (άρθρο 29 Κ/ΔΠΔ).
• Για να ξεπεραστεί ο σκόπελος της ελλείψεως δικαιοδοσίας του ΔΠΔ, συζητείται τελευταίως η ίδρυση «ειδικού» (ad hoc) διεθνούς δικαστηρίου, στο οποίο θα παραπεμφθούν όσοι κατηγορούνται για διάπραξη εγκλημάτων του άρθρου 5 Κ/ΔΠΔ. Γίνεται αναφορά στο ιστορικό προηγούμενο των δικαστηρίων της Νυρεμβέργης και του Τόκυο και των διεθνών δικαστηρίων για την πρώην Γιουγκοσλαυία και τη Ρουάντα.  Η βασική αιτιολογία είναι ότι η «διεθνής κοινότητα» δεν μπορεί να αφήσει ατιμώρητα εγκλήματα αυτής της μορφής. 
• Εδώ, όμως, χρειάζεται μεγάλη προσοχή, καθ’όσον πρόκειται περί θεσμών που θα ιδρυθούν και θα λειτουργήσουν χωρίς τη συναίνεση της Ρωσίας. Στην περίπτωση των δικαστηρίων της Νυρεμβέργης και του Τόκυο, η δικαιοδοσία των δικαστηρίων καλυπτόταν από την άνευ όρων παράδοση της Γερμανίας και της Ιαπωνίας, οπότε οι «νικητές» μπορούσαν να αποφασίσουν ό,τι θέλουν. Τα δικαστήρια για την πρώην Γιουγκοσλαυία και τη Ρουάντα ιδρύθηκαν με απόφαση του Συμβουλίου Ασφαλείας ΟΗΕ βάσει του κεφαλαίου VII του Χ/ΟΗΕ. Είναι δύσκολο να φανταστούμε ότι η Ρωσία θα υπογράψει συμφωνία παράδοσης άνευ όρων με την Ουκρανία (ή τη Δύση) ή ότι θα συναινέσει στην ίδρυση «ειδικού δικαστηρίου». 
• Ας μην ξεχνάμε, τέλος, ότι αποτελεί οικουμενική συνταγματική αρχή ότι απαγορεύεται η σύσταση ειδικών δικαστηρίων. Υπό τις σημερινές συνθήκες, υπάρχει αρμόδιο δικαστήριο, αλλά αυτό στερείται δικαιοδοσίας. Ναι, αλλά είναι έγκλημα πολέμου. Όπως είναι έγκλημα πολέμου το να σκοτώνονται άμαχοι, έτσι και είναι έγκλημα το να σκοτώνονται αιχμάλωτοι. Δεν υπάρχει αμφιβολία, απλώς εδώ προκύπτει ένα θεωρητικό ζήτημα, το οποίο δεν έχει εισέλθει στην πράξη, κατά πόσο όταν είναι παράνομη από κάθε άποψη η έναρξη των επιχειρήσεων, δηλαδή το ad bellum, κατά πόσο αυτό συμπαρασύρει σε ορισμένες περιπτώσεις και το in bellum. Αυτή η θεωρία είναι μια περίεργη θεωρία την οποία έχω ακούσει, διότι η βασική διάκριση είναι αυτή: σύγκρουση, παράνομη ή νόμιμη, αλλά άσχετα με το νόμιμο της σύγκρουσης, οι πράξεις κατά την διάρκεια της σύγκρουσης κρίνονται με το ius in bellum. Αυτά τα δύο δεν μπορούν να αναμειγνύονται. Είναι, νομικά, δύο διαφορετικά καθεστώτα.

6. Ποιες είναι οι προϋποθέσεις για να κατηγορηθεί ο Πρόεδρος Πούτιν για εγκλήματα πολέμου;

Για το θέμα μιλήσαμε παραπάνω. Πολλοί θα ήθελαν να δουν τον Πρόεδρο Πούτιν και στελέχη της ρωσικής κυβέρνησης «στη Χάγη». Ορισμένοι αναφέρονται στην έκδοση διεθνούς εντάλματος σύλληψης εναντίον τους για την περίπτωση που αργότερα, όταν δεν θα έχουν πλέον ηγετικές θέσεις, θα θελήσουν να ταξιδεύσουν εκτός Ρωσίας. Πρόκειται περί «μελλοντολογίας». Η ενδεχομένη σύλληψη και εκδίκαση μελών της ρωσικής ηγεσίας θα εξαρτηθεί από τη μορφή των σχέσεων Ρωσίας-Δύσης και από την αποφασιστικότητα της Μόσχας να υποστηρίξει την ηγεσία του κράτους. Προσωπικά δεν μπορώ να φανταστώ ότι κάποιος θα διενοείτο να συλλάβει κάποιον πρώην αμερικανό Πρόεδρο ή ανώτατο στρατιωτικό (πχ στρατηγό Westmorland, ανώτατο στρατιωτικό διοικητή των αμερικανικών δυνάμεων στο Βιετνάμ) λόγω ενδεχομένων εγκλημάτων που διεπράχθησαν στο παρελθόν κατόπιν εντολής του σε κάποιο μέρος του κόσμου (πχ Βιετνάμ ή Ιράκ).

Σε κάθε περίπτωση, ο κ. Πούτιν και η ρωσική ηγεσία ευθύνονται κυρίως για το έγκλημα της επίθεσης. Όταν σηκωθεί η «ομίχλη του πολέμου», θα μάθουμε, αν διαπράχθηκαν εγκλήματα πολέμου και κατά της ανθρωπότητος και από ποιόν. Εδώ θα πρέπει να εξεταστεί, ποιός είχε τον έλεγχο των επιχειρήσεων και ποιός διέταξε τη διάπραξη των εγκλημάτων ή δεν τα απέτρεψε, αν και μπορούσε. Αν δεν υπάρχει σχετική οδηγία από την κεντρική ηγεσία, με την έννοια «αδιαφορειτε για τους αμάχους, σημασία έχει η νίκη», τότε η ευθύνη πάει στον τοπικό στρατιωτικό διοικητή και στο δράστη, υπό την προϋπόθεση ότι αυτό κάποια στιγμή θα γίνει, θα κατηγορηθεί για το έγκλημα της επίθεσης. Και θα κατηγορηθεί για άλλα εγκλήματα πολέμου, όπως όσα έχουμε αναφέρει έως τώρα, εφόσον διαπιστωθεί ότι είχε έλεγχο πάνω στις πράξεις των δραστών. Εάν λόγου χάρη ένας τοπικός αξιωματικός διατάξει να χτυπηθεί ένα κτίριο, ένα νοσοκομείο ή σχολείο, μέσα στο οποίο βρίσκονται άμαχοι, παιδιά ή άρρωστοι, χωρίς να υπάρχει στρατιωτική αναγκαιότητα ή κατά παραβίαση της αρχής της αναλογικότητας, τότε φταίει αυτός ο ίδιος, ο αξιωματικός. Δεν είναι δηλαδή κάθε έγκλημα πολέμου στην ηγεσία. Εάν όμως διαπιστωθεί ότι δόθηκε από τον Πρόεδρο διαταγή να «πέσει» αυτή η πόλη ή αυτό το κτίριο με κάθε τρόπο, δηλαδή με κάθε μέθοδο, ακόμη και εκτός δικαίου, τότε βεβαίως και θα διωχθεί. Είναι θέμα του κατά πόσο θα διενεργηθεί αυτός ο έλεγχος των πράξεων και μέχρι ποιο σημείο ελέγχει το τι γίνεται πάνω στο πεδίο, καθώς υπάρχουν και πρωτοβουλίες των επιμέρους ηγετών. Αυτό ισχύει για τους επικεφαλείς των μονάδων μέχρι και έναν μεμονωμένο στρατιώτη. Διότι και ένας απλός στρατιώτης, χωρίς να έχει καν εντολή, να σκοτώσει κάποιον άμαχο. Αυτό μπορούσε να το έχει κάνει είτε από εκδίκηση είτε για οποιονδήποτε άλλο λόγο, και προφανώς ευθύνη φέρει ο ίδιος και όχι κάποιος ανώτερος.

Επομένως, όλοι όσοι συμμετέχουν σε ένοπλες συρράξεις θα πρέπει να διδάσκονται το διεθνές δίκαιο;

Άνευ ετέρου! Στο πρόγραμμα των παραγωγικών σχολών των ενόπλων δυνάμεων περιλαμβάνονται μαθήματα Διεθνούς Δικαίου και δίνουν μάλιστα έμφαση στο Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο. Όλοι έχουν καταλάβει ότι η κατοχή όπλων και η διεξαγωγή στρατιωτικών επιχειρήσεων συνεπάγεται και ευθύνη για τις προσβολές αμάχων. Κατά τη διεξαγωγή των επιχειρήσεων, οι μεγάλες και μεσαίες μονάδες συνοδεύονται από αξιωματικό του Δικαστικού, τον οποίο οφείλουν να συμβουλεύονται.

***

θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τον κύριο Κατράνη για την εποικοδομητική και διαφωτιστική συζήτηση επί του θέματος. Το δεύτερο μέρος της συνέντευξης θα δημοσιευτεί μέσα στις επόμενες βδομάδες.