Πηγή εικόνας: εδώ
Της Χρύσας Μενίκη, μέλους της Ομάδας Κοινωνικών και Ανθρωπιστικών Ζητημάτων
Εισαγωγή
Η σύγχρονη κοινωνία παρουσιάζει έντονα χαρακτηριστικά μιας κοινωνίας που περικλείεται από την επικράτηση της ψηφιακής εποχής και της υπερβολικής έκθεσης στην πληροφορία. Πολλές φορές δεν είναι εύκολη η διάκριση μεταξύ νοήματος, μηνύματος και σχολίου, με αποτέλεσμα να παρασύρεται ο θεατής και να τα αποδέχεται παθητικά, χωρίς καμία κριτική επεξεργασία. Είναι σημαντικό στον 21ο αιώνα να επιβεβαιώνουμε και να επεξεργαζόμαστε την πληροφορία πριν την αναπαράγουμε, ώστε να μην παραποιείται και να μην οδηγούμαστε στην παραπληροφόρηση. Αυτό ισχύει και για τις δύο πλευρές: τόσο από την πλευρά του πομπού, όσο και από την πλευρά του δέκτη. Ειδικότερα, όταν η πληροφορία αφορά επίκαιρα και φλέγοντα ζητήματα, όπως το φαινόμενο του πολέμου και τις συνέπειές του, τότε χρειάζεται περισσότερη προσοχή και όχι άγνοια για το τι μεταδίδεται. Σε μια εποχή όπου η δημοκρατία και η ελευθερία αποτελούν θεμελιώδεις αξίες, δεν είναι ηθικό να αλλοιώνεται η αλήθεια. Συχνά, στα μέσα μαζικής ενημέρωσης (ΜΜΕ) παρατηρείται αυτή η “τάση”, προκαλώντας φυσικά αντιδράσεις στους θεατές.
Η παρούσα ανάλυση θα προσπαθήσει να εστιάσει στα ΜΜΕ και να “χαράξει” μια πορεία σκέψης διαφορετική από τις συνηθισμένες. Οι θεματικές που θα καταγραφούν αφορούν τον ρόλο που καλούνται να αναλάβουν τα ΜΜΕ, την κριτική επεξεργασία που επιδέχονται οι πληροφορίες από το κοινό, τη εισαγωγή στην εποχή της παραπληροφόρησης, καθώς και τον τρόπο που αποτυπώνουν τα ΜΜΕ επίκαιρα ζητήματα προς ενημέρωση του κοινού.
ΜΜΕ: Στόχος η ενημέρωση και το άνοιγμα ενός “παραθύρου” στον κόσμο
Αποτελεί κοινό τόπο πως, προκειμένου να μεταδοθεί η πληροφορία, απαιτείται να υπάρχουν μέσα που θα συμβάλλουν στην προσπάθεια αυτή. Το διαδίκτυο παρέχει ευκαιρίες για άφθονη περιήγηση, πρόσβαση σε πηγές, αλλά και ιστότοπους όπου μπορεί κανείς να παραθέσει την άποψή του για ένα θέμα. Στο σημείο αυτό αξίζει να γίνει μια αναφορά στον όρο “Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης” (ΜΜΕ). Ως Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης (Mass Media) χαρακτηρίζονται όλα τα μέσα που στοχεύουν στην μετάδοση της πληροφορίας, απευθυνόμενα σε ένα ευρύ κοινό (Σταυροπούλου, 2018). Πράγματι, τα μέσα επικοινωνίας δεν διαθέτουν μόνο ενημερωτικό ρόλο, αλλά και ψυχαγωγικό, διαφημιστικό ενώ αποτελούν και τόπο ελεύθερης έκφρασης. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν η τηλεόραση, το ραδιόφωνο, οι εφημερίδες και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Στο σημείο αυτό πρέπει να τονιστεί ότι στην βιβλιογραφία εντοπίζεται και ο όρος μαζική επικοινωνία (Mass Communication), ο οποίος αναφέρεται στη διαδικασία διάδοσης και ανταλλαγής της πληροφορίας (Ντούνη, 2020).
Αναλυτικότερα, τα ΜΜΕ διαδραματίζουν τέσσερις σημαντικές λειτουργίες. Αρχικά, υπάρχει η επιτήρηση, κατά την οποία “προσφέρονται” οι πληροφορίες διαφόρων θεματικών στο κοινό. Ακολουθεί ο συσχετισμός, ο οποίος βοηθά το κοινό να κατανοήσει καλύτερα το θέμα που προβάλλεται. Αυτό που επιτυγχάνεται στην ουσία, είναι να δίνουν τα ΜΜΕ στο κοινό “έτοιμη” την ερμηνεία μιας πληροφορίας, χωρίς να μπει ο ίδιος ο θεατής στην διαδικασία να την αναλύσει. Σειρά έχει η πολιτιστική μετάδοση, που, χάρη σε αυτή, ο θεατής μπορεί να συνδεθεί με άλλους πολιτισμούς και υποκουλτούρες που μπορεί να αναζητήσει στα ΜΜΕ. Τέλος, δεν πρέπει να παραβλέπεται ότι τα ΜΜΕ διαθέτουν και ψυχαγωγικό ρόλο (Ντούνη, 2020).
Τα ΜΜΕ εμπεριέχουν μορφές μεταφοράς μαζικής επικοινωνίας. Οι μορφές δηλαδή που μπορεί να λάβει η πληροφορία είναι η εύκολη, γρήγορη και ευρεία μετάδοση. Στην ουσία, μπορούν να συνδεθούν οι άνθρωποι μεταξύ τους νοερά και να γνωρίσουν και τον υπόλοιπο κόσμο. Όπως υποστηρίζουν οι Αμερικανοί μελετητές Melvin DeFleur και Everette Dennis, υπάρχουν συγκεκριμένα στάδια μαζικής επικοινωνίας. Το πρώτο στάδιο αφορά τον τρόπο με τον οποίο θα αποφασίζουν οι άνθρωποι που κρύβονται πίσω από τα ΜΜΕ να παρουσιάσουν στο κοινό τους τα μηνύματα. Εφόσον έχουν αποφασίσει τον τρόπο, έπειτα ξεκινά η διαδικασία της μετάδοσης μέσω ανάλογων μηχανικών μέσων, τα οποία προσφέρουν ταχύτητα στο μήνυμα αλλά και συνεχή ενημέρωση. Έτσι, το μήνυμα θα ληφθεί από τον θεατή και σταδιακά θα αρχίσει η διαδικασία επεξεργασίας του. Ο τελικός κριτής είναι ο θεατής και αυτός θα αποφασίσει αν και με ποιον τρόπο θα επηρεαστεί από το ερέθισμα που δέχθηκε (Ντούνη, 2020).
Η κριτική επεξεργασία της πληροφορίας και η εμπιστοσύνη στα ΜΜΕ
Στη σημερινή εποχή, είναι αναγκαίο η νέα γενιά να εξοικειωθεί με την πληροφορία και την είδηση και να είναι σε θέση να τα επεξεργάζεται. Η παθητική αποδοχή και στάση απέναντι σε αυτά που μας παρουσιάζονται δεν ανταποκρίνεται σε μια κοινωνία που επιθυμεί πολίτες ενεργούς, υπεύθυνους και κριτικά σκεπτόμενους. Τα παιδιά πρέπει να εξασκηθούν, ώστε να διαχωρίζουν τις ψευδείς ειδήσεις από τα αληθινά γεγονότα, να αναζητούν την πηγή που παρέχει την πληροφορία, να αναρωτιούνται για τους σκοπούς του συγγραφέα και να επιβεβαιώνουν την είδηση και από άλλες πηγές (Θεοφανέλλης & Αντίκα, 2019).
Σύμφωνα με τον Κώδικα Δεοντολογίας Ειδησεογραφικών και Άλλων Δημοσιογραφικών και Πολιτικών Επιστημών, τα ΜΜΕ απαγορεύεται να παρουσιάζουν ρατσιστικές συμπεριφορές, να διακρίνουν τις ειδήσεις από τις προσωπικές απόψεις αλλά και των γεγονότων από απλές υποθέσεις, να μεταδίδουν την πληροφορία προκαλώντας άγχος και σύγχυση στο κοινό, να παρουσιάζουν τίτλους και περιεχόμενο ειδήσεων χωρίς καμία σύνδεση και να προβάλλουν εικόνες χωρίς να έχουν λάβει έγκριση (Στρατηλάτης, 2019). Η συγκεκριμένη έρευνα αποδεικνύει ότι πολλές φορές οι νέοι δυσκολεύονται να εντοπίσουν την ψευδή είδηση και δεν αναγνωρίζουν την αυθεντικότητα ενός περιεχομένου. Επομένως, αυτό που πρέπει να καλλιεργηθεί είναι ο πληροφοριακός αλφαβητισμός, ώστε να είναι σε θέση να διαχειρίζονται την πρόσληψη μιας είδησης. Σύμφωνα με την Association of College and Research Libraries, ο πληροφοριακός αλφαβητισμός συνίσταται σε ικανότητες που επιτρέπουν την κατανόηση της παραγωγής και αξιολόγησης της πληροφορίας, την χρήση πληροφορίας για την κατασκευή νέας και την υγιή συμμετοχή σε κοινότητες μάθησης. Στην ουσία πρόκειται για ικανότητες διαχείρισης της πληροφορίας (Malyarov, 2019).
Εικόνα 1. Ποσοστό του συνόλου των ερωτηθέντων με τον ακόλουθο αριθμό σωστών απαντήσεων.
Σύμφωνα με το Αθηναϊκό Πρακτορείο Ειδήσεων (2018), οι πολίτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν φαίνεται να εμπιστεύονται αρκετά τα μέσα ενημέρωσης: βάσει των ποσοστών που προκύπτουν, το ραδιόφωνο φθάνει στο 70%, η τηλεόραση στο 66% και ο Τύπος στο 63%. Επιπλέον, σχετικά με την αυθεντικότητα του περιεχομένου των ειδήσεων που παρέχουν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, δεν είναι ορθό και έγκυρο να δημιουργούνται γενικεύσεις ως προς την ποιότητά τους. Το γεγονός ότι μερικά μέσα προβαίνουν σε αυτή την λανθασμένη συμπεριφορά, δεν τεκμαίρεται ότι όλα τα μέσα υιοθετούν αυτή την στάση (Graber, 2003).
Στο σημείο αυτό, είναι χρήσιμο να αναφερθούν τρεις κοινωνιολογικές προσεγγίσεις για τον ρόλο των ΜΜΕ (Graber, 2003). Η πρώτη ονομάζεται “θεωρία των περιορισμένων αποτελεσμάτων”, η οποία εμφανίστηκε στις δεκαετίες του 1940-1950 και κάνει λόγο για επιλογή των ανθρώπων για το τι θα επιλέξουν, διαβάσουν και παρακολουθήσουν ως πληροφορία. Υποστηρίζει, δηλαδή, ότι οι άνθρωποι που ενημερώνονται από πολλές πηγές δεν επηρεάζονται εύκολα, ενώ αυτοί που ακολουθούν πιστά ένα μέσο θα επηρεαστούν ευκολότερα. Η δεύτερη θεωρία είναι της ταξικής κυριαρχίας, στην οποία υποστηρίζεται ότι η ελίτ της κοινωνίας κινεί τα νήματα ενός μέσου και προβάλλει αυτά που επιθυμεί. Συνήθως, αυτοί που κρύβονται πίσω από το μέσο είναι άτομα υψηλού κύρους και με επιρροή στην κοινωνία, με αποτέλεσμα να παρουσιάζουν και να κρύβουν οτιδήποτε θέλουν. Η τρίτη θεωρία είναι η κουλτουραλιστική, η οποία εμφανίστηκε στις δεκαετίες του 1980-1990 και συνδυάζει τις δύο προηγούμενες θεωρίες. Οι άνθρωποι, δηλαδή, διαθέτουν ενεργό ρόλο στην αλληλεπίδραση με τα ΜΜΕ και μέσα από αυτό προσπαθούν να προωθήσουν τα δικά τους συμπέρασμα (Laxmi, 2020). Πολλές φορές, υποστηρίζεται ότι τα ΜΜΕ παρουσιάζουν την άποψη του λαού και εκπροσωπούν ένα μεγάλο μέρος της κοινωνίας. Παρ’ όλα αυτά, φαίνεται αυτό να μην ισχύει, διότι δεν υπάρχει ενεργή εμπλοκή των ατόμων, με αποτέλεσμα να επικρατεί και να μεταδίδεται το περιεχόμενο που καθορίζει η ελίτ της κοινωνίας (Graber, 2003).
Τα ΜΜΕ αλλάζουν ρόλο και διανύουν την εποχή της παραπληροφόρησης
Κάνοντας λόγο για την παραπληροφόρηση και την μετάδοση μη ορθών ειδήσεων, τα λεγόμενα «fake news», αξίζει να τονιστεί ότι σαν φαινόμενο υπάρχει εδώ και αρκετές δεκαετίες. Οι «ψευδείς ειδήσεις» προέρχονται από την εμφάνιση της πολιτικής σάτιρας στον χώρο, καθώς διαμορφωνόταν τότε ένα είδος ψεύτικων ειδήσεων (Paskin, 2018). Απόρροια αυτής της εμφάνισης αποτελεί το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης, το 2010, οπότε έγινε προσπάθεια να παρουσιάζεται η επικαιρότητα με περισσότερο ελκυστικό και κατανοητό τρόπο (Παναγοπούλου, 2021).
Πολλές φορές, οι ψευδείς ειδήσεις παρουσιάζονται συνειδητά για λόγους κερδοσκοπίας και παραπλάνησης. Στην ουσία κατασκευάζεται ένα κείμενο από την αρχή και προβάλλεται ως αυθεντικό και αληθές, χωρίς όμως να είναι. Οι κατηγορίες των ψευδών ειδήσεων είναι τρεις (Machete & Turpin, 2020) : οι σοβαρές κατασκευές (serious fabrications), οι φάρσες (hoaxes) και η σάτιρα (satire). Αναλυτικότερα, το πρώτο αφορά ειδήσεις που καταγράφονται με ψευδές στοιχεία αλλά και σχολιασμούς γνωστών προσώπων της κοινωνίας, το δεύτερο αφορά ειδήσεις που παρουσιάζονται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και προβάλλονται από τα παραδοσιακά ΜΜΕ, και το τελευταίο αναφέρεται σε αληθή γεγονότα, που όμως παρουσιάζονται με τρόπο ειρωνικό (Machete & Turpin, 2020).
Ο τρόπος προσέγγισης των επίκαιρων ζητημάτων από τα ΜΜΕ και η διαστρέβλωση της αλήθειας
Οι άνθρωποι που βρίσκονται πίσω από τα ΜΜΕ φαίνεται να ξεχνούν συχνά ποιος είναι ο ρόλος τους, και προκαλούν τις αντιδράσεις στο κοινό. Όμως, σε μια δημοκρατική και ελεύθερη κοινωνία, η στάση αυτή είναι κατακριτέα και δεν επιδέχεται σχολιασμούς. Όπως επισήμανε η δημοσιογράφος κα. Κουναλάκη (2019), χαρακτηριστικά παραδείγματα που επιβεβαιώνουν την άποψη αυτή είναι: «Πρωινό κρουασάν και κρέας τρεις φορές την εβδομάδα, το μενού για μετανάστες» και «Σε κλοιό πρακτόρων τα χοτ σποτς των προσφύγων, οι οποίοι στην πραγματικότητα είναι μέλη του ΙΣΙΣ και παριστάνουν τους πρόσφυγες». Τα ΜΜΕ αναμφίβολα αποτελούν βασική πηγή ενημέρωσης χιλιάδων ανθρώπων, οι οποίοι είτε δεν έχουν πρόσβαση σε άλλες πηγές είτε απλά «χαζεύουν» τα νέα. Η παρουσίαση των ανθρώπων με ρατσιστικό και ομοφοβικό τρόπο μπορεί να παρασύρει τον/την αναγνώστη/στρια και να καλλιεργήσει συμπεριφορές που δεν αρμόζουν σε αναπτυγμένες κοινωνίες. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας της διαΝΕΟσις, έχει διαπιστωθεί ότι οι γνώσεις των ανθρώπων για το προσφυγικό ζήτημα, που ξεκίνησε το 2015, δεν είναι επαρκείς, δεν θεωρούν ότι η κοινωνική πολιτική έχει αναλάβει αποτελεσματική δράση, αλλά ταυτόχρονα δείχνουν αίσθημα σεβασμού και κατανόησης (Γεωργακόπουλος, 2016). Ίσως αυτό να δηλώνει ως ένα βαθμό ότι δεν επηρεάζονται από τα μέσα και ότι αποφασίζουν με βάση την δική τους ιδεολογία.
Επίλογος
Εν κατακλείδι, γίνεται εύκολα αντιληπτό ότι τα ΜΜΕ έχουν την υποχρέωση να μεταφέρουν την πληροφορία χωρίς να την «αποδιοργανώνουν» από την αρχική της μορφή. Αποτελώντας πηγή πληροφόρησης για ένα ευρύ κοινό, σημαντικό είναι να ακολουθούν τους κανόνες δεοντολογίας και να διευκολύνουν την ενημέρωση. Η σύγχρονη κοινωνία πρέπει να αποτελείται από πολίτες κριτικά σκεπτόμενους, που είναι ενεργά μέλη μέσα σ’ αυτήν, εφόσον η ικανότητα κριτικής ανάλυσης των μηνυμάτων που δεχόμαστε συμβάλλει στην ομαλή λειτουργία της κοινωνίας. Αυτό που απαιτείται είναι “η υγιής σχέση μεταξύ μέσων και ανθρώπων”, ώστε να αποφεύγονται οι συγκρούσεις. Εάν τα ΜΜΕ στοχεύουν στην έγκυρη ενημέρωση και οι θεατές παύσουν να τα θεωρούν αποδιοπομπαίο τράγο για τις άσχημες καταστάσεις, τότε η κοινωνία μας θα ευδοκιμήσει.
Ιδιαίτερο ρόλο διαδραματίζει ο τρόπος με τον οποίο θα παρουσιαστεί η πληροφορία. Σε τελική ανάλυση, το κοινό θα αποφασίσει εάν επιθυμεί να δεχθεί ή όχι αυτά που του προβάλλονται. Δεν είναι εποικοδομητικό συνεχώς να τα απορρίπτει και να μην τα δέχεται. Η εξήγηση σ’ αυτό είναι εύκολα κατανοητή, καθώς τεκμαίρεται ότι εφόσον δεν συμφωνούν με τις πληροφορίες των ΜΜΕ τότε δεν τα εμπιστεύονται. Η κριτική που θα ασκήσουν στις πληροφορίες, αλλά και οι πηγές στις οποίες θα ανατρέξουν ώστε να επιβεβαιώσουν τα όσα διαβάζουν, είναι καταλυτικής σημασίας. Η αξιοπιστία και η εγκυρότητα είναι τα χαρακτηριστικά που επιθυμεί να βλέπει το κοινό, ώστε να είναι σίγουρο ότι τα ΜΜΕ προσφέρουν αντικειμενική πληροφόρηση και δεν έχει πρόθεση να το αποπλανήσει.
Βιβλιογραφία
Γεωργακόπουλος, Θ. (2016). Το Προσφυγικό πρόβλημα και οι Έλληνες: Μια έρευνα. ΔιαΝΕΟσις. Retrieved from here.
Θεοφανέλλης, Τ. & Αντίκα, Μ. (2019). Διαδίκτυο και Ενημέρωση: προβλήματα και εκπαίδευση. 10, 16-22. Στο Διεθνές Συνέδριο για την Ανοικτή & εξ Αποστάσεως Εκπαίδευση, 10, 16-22. DOI: 10.12681/icodl.2156
Κουναλάκη, Ξ. (2019). Η εικόνα των προσφύγων και των μεταναστών στα ΜΜΕ. Actionaid. Retrieved from here.
Ντούνη, Α. (2020). Μέθοδοι προβολής και χρήσης διαφημιστικών δράσεων σε διαδικτυακούς τόπους ΜΜΕ [Πτυχιακή εργασία]. Ελληνικό Μεσογειακό Πανεπιστήμιο. Retrieved from here.
Παναγοπούλου, Δ. (2021). Η Πολιτική σάτιρα στον Τύπο και την τηλεόραση κατά την τελευταία δεκαετία [Διπλωματική εργασία]. Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο. Retrieved from here.
Σταυροπούλου, Κ. (2018). Η εξέλιξη της ενημέρωσης τον 21ο αιώνα [Διπλωματική εργασία]. Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Δυτικής Ελλάδας. Retrieved from here.
Στρατηλάτης, Κ. (2019). Ποιους κανόνες οφείλουν να τηρούν τα ενημερωτικά προγράμματα του ραδιοφώνου και της τηλεόρασης. Syntagma Watch. Retrieved from here.
Τι πιστεύουν οι Ευρωπαίοι για το φαινόμενο των fake news (2018). Newsbeast. Retrieved from here.
Graber, D. (2003). The media and democracy: beyond myths and stereotypes. Annual review of Political Science, 6, 139-160. DOI: 10.1146/annurev.polisci.6.121901.085707
Laxmi, V. (2020). The Role of Mass Media in Shaping Public Opinion. Retrieved from here.
Machete, P. & Turpin, M. (2020). The Use of Critical Thinking to Identify Fake News: A Systematic Literature Review. In Hattingh, M., Matthee, M., Smuts, H., Pappas, I., Dwivedi, Y. K. & Mäntymäki, M. (Eds.). Responsible Design, Implementation and Use of Information and Communication Technology (pp. 235-246). Springer. Retrieved from here.
Malyarov, N. (2019). Mass media and its impact on Information Literacy. Pressreader. Retrieved from here.
Paskin, D. (2018). Real or Fake News: Who Knows?. The Journal of Social Media in Society, 7(2), 252-273. Retrieved from here.
H SAFIA (Student Association For International Affairs) δεν υιοθετεί ως Οργανισμός πολιτικές θέσεις. Οι απόψεις που δημοσιεύονται στο The SAFIA Blog αποδίδονται αποκλειστικά στους συγγραφείς και δεν αντιπροσωπεύουν απαραίτητα τις απόψεις του Σωματείου, του Διοικητικού Συμβουλίου ή των κατά περίπτωση και καθ’ οιονδήποτε τρόπο συνεργαζόμενων φορέων.
the SAFIA Blog 