Της Αλεξάνδρας Ιωάννου, μέλους της Ομάδας Διεθνών Σχέσεων και Εξωτερικής Πολιτικής
Πηγή εικόνας: εδώ / Photo credit: Radio Lemberg
*Σημ. συντάκτη: Το κείμενο αυτό γράφτηκε τον Απρίλιο του 2022, ενώ βρίσκονταν σε εξέλιξη οι διαδικασίες προσέγγισης ΕΕ – Ουκρανίας
Εισαγωγή
Στο προσκήνιο των διεθνών και ευρωπαϊκών εξελίξεων βρίσκεται η Ουκρανία, η οποία είναι αντιμέτωπη με την αναχαίτιση της ρωσικής εισβολής. Στο πλευρό της Ουκρανίας στάθηκε αμέσως η Ευρωπαϊκή Ένωση, η οποία εξέφρασε την υποστήριξή της προς τον αγώνα του ουκρανικού λαού και του Ουκρανού Προέδρου Zelenskyy. Η υποστήριξή της δε συμπεριέλαβε την άμεση στρατιωτική βοήθεια, αλλά την παροχή στρατιωτικού εξοπλισμού (πρωτόγνωρη ευρωπαϊκή ενέργεια), οικονομικής ενίσχυσης, ανθρωπιστικής βοήθειας και την επιβολή οικονομικών κυρώσεων προς την επιτιθέμενη Ρωσία. Σημαντική κίνηση με μεγάλο συμβολικό χαρακτήρα αποτέλεσε το αίτημα του Ουκρανού Προέδρου προς την Ευρωπαϊκή Ένωση για την ενσωμάτωση της χώρας του ως κράτος-μέλος του ευρωπαϊκού θεσμού (Pamuk, 2022).
Την 28η Φεβρουαρίου 2022, ο Zelenskyy υπέγραψε αίτημα προς την ΕΕ για την άμεση ένταξη της Ουκρανίας, ακολουθώντας μια νέα και ειδική διαδικασία ένταξης στην ένωση των ευρωπαϊκών κρατών (Norman, 2022a). Θετικά προσκείμενη η Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Ursula von der Leyen, δήλωσε σε συνέντευξή της στο Euronews ότι η Ουκρανία «είναι μια από εμάς και τη θέλουμε στην ΕΕ» (Mc Mahon, 2022). Ποιες είναι, όμως, οι σχέσεις μεταξύ ΕΕ και Ουκρανίας που επιτρέπουν στην Πρόεδρο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής να προβαίνει σε τέτοιες δηλώσεις, και κατά πόσο είναι εφικτή και ρεαλιστική η άμεση ενσωμάτωση της Ουκρανίας στην ΕΕ;
Στην παρούσα έρευνα θα εξεταστούν βασικά ορόσημα της εξέλιξης των πολιτικών και οικονομικών σχέσεων που έχουν αναπτυχθεί μεταξύ ΕΕ και Ουκρανίας. Παράλληλα, θα αξιολογηθεί το κατά πόσο η Ουκρανία πληροί τα κριτήρια για την ενσωμάτωση στην ΕΕ, ενώ θα εξεταστεί εάν υπάρχουν λόγοι, οι οποίοι εμποδίζουν την άμεση ένταξη της Ουκρανίας στην ΕΕ.
Η εξέλιξη της οικονομικής και πολιτικής σχέσης μεταξύ ΕΕ-Ουκρανίας
Η Ουκρανία, μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ, καθιερώθηκε ως κυρίαρχο και ανεξάρτητο κράτος. Παρά την άμεση προσέγγιση των ευρωπαϊκών θεσμών και της ευρωπαϊκής ανάγκης εξαγωγής της ιδέας του εξευρωπαϊσμού, η μεταρρυθμιστική διαδικασία εκδημοκρατισμού της Ουκρανίας ακολουθούσε αργούς ρυθμούς ανάπτυξης. Κύριοι λόγοι της καθυστέρησης αυτής ήταν η μεγάλη επίδραση των άτυπων ομάδων εξουσίας (ελίτ) και των ανταγωνιστικών αυταρχικών τάσεων στον κρατικό μηχανισμό της χώρας (Minakov, 2021).
Το 2004, η πορεία του εκδημοκρατισμού της Ουκρανίας φάνηκε να παίρνει νέα ώθηση, έπειτα από τις μαζικές διαδηλώσεις Ουκρανών πολιτών, το σύνολο των οποίων ονομάστηκε ως Πορτοκαλί Επανάσταση. Μέσω της ενεργοποίησης της ουκρανικής κοινωνίας των πολιτών, εντατικοποιήθηκε ο μετασχηματισμός της οικονομίας της χώρας σε οικονομία της αγοράς και η ενσωμάτωσή της στις παγκόσμιες αγορές (Melnykovska, 2008).
Έπειτα από την Πορτοκαλί Επανάσταση, ακολούθησε η πιο αξιόλογη ευρωπαϊκή προσέγγιση προς την Ουκρανία με την εφαρμογή της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Γειτονίας, το 2009. Η Ευρωπαϊκή Πολιτική Γειτονίας αποσκοπεί στον εξευρωπαϊσμό και προϋποθέτει την δέσμευση των συμμετεχόντων κρατών στην εκπλήρωση της ευρωπαϊκής αιρεσιμότητας. Η τελευταία αποτελεί ευρωπαϊκή πολιτική, σύμφωνα με την οποία η ΕΕ χορηγεί οικονομικές παροχές, με την προϋπόθεση ότι ο δικαιούχος θα εφαρμόσει συγκεκριμένες πολιτικές μεταρρυθμίσεις ή πετύχει πρόοδο σε συγκεκριμένους οικονομικούς και κοινωνικούς δείκτες. Η πολιτική αυτή δεν αποδίδει υποψηφιότητα μέλους στα συμμετέχοντα κράτη, αλλά στοχεύει στην ανάπτυξη συνεργατικών σχέσεων μεταξύ της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των ανατολικών και νότιων γειτονικών κρατών. Η συνεργασία προβλέπει τη διασφάλιση της πολιτικής και οικονομικής σταθερότητας και ασφάλειας της περιοχής με την οποία γειτονεύει η Ευρώπη. Ωστόσο, η εφαρμογή των ευρωπαϊκών μεταρρυθμίσεων συνέχιζε σε μεγάλο βαθμό να βρίσκεται σε αδράνεια, καθώς η πολιτική ηγεσία της Ουκρανίας ήταν περισσότερο απασχολημένη με εσωτερικά ζητήματα πολιτικών αντιπαραθέσεων, κρίσεων και εκλογών (Melnykovska, 2008).
Το 2012 ξεκίνησαν διαπραγματεύσεις για την υπογραφή συνθήκης, γνωστής ως «Συμφωνίας Σύνδεσης», που θα προσδιόριζε την εταιρική σχέση ΕΕ-Ουκρανίας. Επιδίωκε τη σύνδεση των δύο μέσω της δημιουργίας μιας ζώνης ελεύθερων συναλλαγών (Deep and Comprehensive Free Trade Area), μιας ενεργειακής συνεργασίας κι ενός visa-free καθεστώτος (Zheltovsky, 2021). Προβλεπόταν, επίσης, η ανάπτυξη των ουκρανικών θεσμών σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα, με όραμα την πιθανή εκκίνηση διαδικασιών ένταξης της Ουκρανίας στην ΕΕ ως κράτος-μέλος. Όμως, ο πρώην Πρόεδρος Γιανουκόβιτς, υπό ρωσική πίεση, ανακοίνωσε το 2013 την αναστολή των διαπραγματεύσεων της Συμφωνίας Σύνδεσης.
Η ανακοίνωση του Γιανουκόβιτς εξόργισε τους πολίτες της Ουκρανίας, οι οποίοι ήταν δυσαρεστημένοι με την ουκρανική διακυβέρνηση και διαφθορά, καθώς και την αποτυχημένη προσπάθεια βαθύτερης προσέγγισης της Ουκρανίας προς την ΕΕ. Τη δυσαρέσκειά τους εξέφρασαν υπό τη μορφή διαδηλώσεων, οι οποίες χαρακτηρίστηκαν ως «Euromaidan», γιατί οι διαδηλωτές συγκεντρώθηκαν στην κεντρική πλατεία του Κιέβου «Maidan Nezalezhnosti» για να εκφράσουν την υποστήριξή τους στην ευρωπαϊκή κατεύθυνση της Ουκρανίας. Ραγδαίες εξελίξεις έλαβαν χώρα στην Ουκρανία όταν, τελικά, ο ουκρανικός ακτιβισμός ανάγκασε την κυβέρνηση Γιανουκόβιτς σε παραίτηση και την ανάδειξη μιας νέας κυβέρνησης, με μία ισχυρά ευρωπαϊκά κατευθυνόμενη εξωτερική πολιτική. Η νέα τροπή της ουκρανικής πολιτικής προκάλεσε τη ρωσική αντίδραση, με τη Ρωσία να προβαίνει στην προσάρτηση της Κριμαίας (2014), να υποστηρίζει τον εδαφικό κατακερματισμό και τις εδαφικές συγκρούσεις και την απόσχιση της ανατολικής Ουκρανίας (Ash et al., 2017).
Τα γεγονότα που συνέτρεξαν με το Euromaidan δεν αποτέλεσαν τροχοπέδη στην εξέλιξη των σχέσεων μεταξύ ΕΕ και Ουκρανίας. To 2014, το πολιτικό και οικονομικό μέρος της Συμφωνίας Σύνδεσης μεταξύ Ουκρανίας και ΕΕ υπογράφηκε και από τις δύο πλευρές. Πρόκειται για μια συμφωνία που στοχεύει στην πολιτική σύνδεση και ευρωπαϊκή ενσωμάτωση, βασιζόμενη σε κοινές δεσμεύσεις για την ανάπτυξη στενής και μακροπρόθεσμης σχέσης, που θα σέβεται κοινές αξίες όπως τη Δημοκρατία, το κράτος δικαίου, τα ανθρώπινα δικαιώματα και ελευθερίες. Ιδιαίτερη σημασία έχουν οι εμπορικές σχέσεις, οι οποίες διαμορφώνονται στο πλαίσιο μιας στενότερης οικονομικής ολοκλήρωσης, σύμφωνα με την DCFTA – η οποία αποτελεί το οικονομικό μέρος της Συμφωνίας Σύνδεσης μεταξύ Ουκρανίας και ΕΕ. Παράλληλα, προβλέπεται η ανάπτυξη συνεργασίας και σε άλλους τομείς, όπως είναι η ενέργεια, οι μεταφορές, το περιβάλλον, η εκπαίδευση, ο πολιτισμός και η κοινωνική ανάπτυξη.
Η ΕΕ συσφίγγει όλο και περισσότερο τις σχέσεις της με την Ουκρανία, καθώς τη θεωρεί πρωτεύοντα εταίρο και αυξάνει την ευρωπαϊκή βοήθεια και χρηματοδότηση για την εφαρμογή των εμπορικών και πολιτικών μεταρρυθμίσεων στο εσωτερικό της Ουκρανίας (Ash et al., 2017). Η οικονομική, ανθρωπιστική και διπλωματική βοήθεια της ΕΕ στην Ουκρανία είχαν θετική επίδραση στις ουκρανοευρωπαϊκές σχέσεις, σε σημείο που ο Ουκρανός Πρόεδρος Zelenskyy αιτήθηκε την άμεση προσχώρηση της Ουκρανίας στους Ευρωπαϊκούς θεσμούς. Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο στις 23 Ιουνίου του 2022 χορήγησε τον τίτλο του «υποψήφιου προς ένταξη στην ΕΕ» κράτους στην Ουκρανία (European Commision, 2022). Όμως, μια σειρά από παράγοντες καθιστούν αδύνατη την άμεση προσχώρηση της Ουκρανίας στην ΕΕ (Norman, 2022b).
Τα εμπόδια στην άμεση ένταξη της Ουκρανίας στην ΕΕ
Οι «δυνητικά υποψήφιες χώρες προς ένταξη στην ΕΕ» ή οι χώρες που βρίσκονται σε καθεστώς «υποψήφιας χώρας» θα πρέπει να είναι ευρωπαϊκές χώρες και να σέβονται τις ευρωπαϊκές αξίες, όπως ορίζονται στο άρθρο 2 ΣΕΕ. Ακόμη, θα πρέπει να τηρούν τα Κριτήρια της Κοπεγχάγης, μια σειρά δηλαδή από πολιτικά, οικονομικά και διοικητικά ευρωπαϊκά πρότυπα. Στη συνέχεια, αφού αποκτήσουν τον τίτλο της «υποψήφιας χώρας», ξεκινά η διαδικασία υιοθέτησης και εφαρμογής του ευρωπαϊκού κεκτημένου (european acquis), το οποίο έχει χωριστεί σε 35 ξεχωριστά προς διαπραγμάτευση κεφάλαια. Με το πέρας των διαπραγματεύσεων, η διαδικασία ένταξης ολοκληρώνεται με την υπογραφή της Συνθήκης Προσχώρησης.
Ωστόσο, πρέπει να γίνει αντιληπτό ότι η διαδικασία ένταξης στους ευρωπαϊκούς θεσμούς, στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής πολιτικής διεύρυνσης, είναι μακροχρόνια, καθώς υπάρχουν αυστηρά κριτήρια για την υλοποίησή της. Βαλκανικές χώρες όπως η Σερβία και το Μαυροβούνιο, οι οποίες βρίσκονται σχετικά εγγύτερα στην ολοκλήρωση των διαπραγματεύσεων αναφορικά με το ευρωπαϊκό κεκτημένο, βρίσκονται σε καθεστώς υποψήφιας προς ένταξη χώρας τουλάχιστον για 10 έτη. Επιπρόσθετα, η διαδικασία ένταξης γίνεται ολοένα και πιο δύσκολη, καθώς η διαδικασία λήψης αποφάσεων για την ένταξη ενός κράτους στην ΕΕ απαιτεί ομόφωνη έγκριση από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο. Τη στιγμή που ο Πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, Charles Michel, δήλωσε ότι “κυριαρχούν διαφορετικές αντιλήψεις μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών μελών ως προς την ευρωπαϊκή ένταξη της Ουκρανίας”, η επίτευξη ομόφωνης απόφασης δεν είναι δυνατή (Harris & AFP, 2022).
Συμπληρωματικά, παρά τις μεταρρυθμίσεις που έχει εφαρμόσει έως τώρα η Ουκρανία, το ουκρανικό κράτος υπολείπεται των απαραίτητων ευρωπαϊκών υψηλών δημοκρατικών απαιτήσεων που βασίζονται στην ύπαρξη σταθερών, μη διεφθαρμένων θεσμών, που σέβονται τις ευρωπαϊκές αξίες. Στην Έκθεση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (2020), υπάρχουν αμφιβολίες για το κατά πόσο το ουκρανικό κράτος καταπολεμά τη διαφθορά και προστατεύει τα δικαιώματα των μειονοτήτων και της ελευθερίας του λόγου και της έκφρασης των πολιτών που βρίσκονται στο ουκρανικό έδαφος. Έτσι, υπάρχουν ερωτήματα σχετικά με την ετοιμότητα της Ουκρανίας να ενσωματωθεί στην ευρωπαϊκή οικογένεια.
Ερωτήματα, όμως, υπάρχουν σχετικά και με την ετοιμότητα και τις δυνατότητες της Ευρωπαϊκής Ένωσης να ενσωματώσει μια μεγάλη πληθυσμιακά και εδαφικά χώρα, όπως είναι η Ουκρανία, στους θεσμούς της (O’Grady, 2022). Η ανθεκτικότητα και η νομιμοποίηση των ευρωπαϊκών θεσμών δοκιμάζεται διαρκώς από νέες προκλήσεις. Για παράδειγμα, η οικονομική και μεταναστευτική κρίση και η κρίση του Brexit στιγμάτισαν τις ικανότητες της ΕΕ να παράγει αποτελεσματικές πολιτικές διαχείρισης κρίσεων και κατέδειξαν μια ευρωπαϊκή κρίση αξιών και λειτουργίας των θεσμών, εξαιτίας της υπερίσχυσης εθνικών συμφερόντων έναντι των ευρωπαϊκών αξιών. Όταν αμφισβητείται η εξουσία της ΕΕ να χαράσσει πολιτικές από τα κράτη-μέλη της, τότε υφίσταται εσωτερικές προκλήσεις νομιμοποίησης των δράσεών της (Murray & Longo, 2018). Έτσι, όταν η ηγεσία της ΕΕ αμφισβητείται από τα κράτη-μέλη της, αντιμετωπίζει προβλήματα πολιτικής συνοχής και η διαδικασία λήψης αποφάσεων εμποδίζεται από τα εθνικά συμφέροντα, αλλά και η ευρωπαϊκή δυνατότητα ενσωμάτωσης νέων κρατών-μελών περιορίζεται.
Τέλος, η άμεση ένταξη της Ουκρανίας στην ΕΕ αποτρέπεται από την εμπόλεμη κατάσταση που βρίσκεται το ουκρανικό κράτος με τη Ρωσία. Η ΕΕ πρεσβεύει δημοκρατικές αξίες και την εξάπλωση της ειρήνης και της σταθερότητας. Η ένταξη της Ουκρανίας στην ΕΕ θα αποτελούσε έναν αποσταθεροποιητικό παράγοντα για την σταθερότητα και ευδαιμονία της ΕΕ, εφόσον θα ενσωμάτωνε στον ευρωπαϊκό κορμό ένα κράτος που βρίσκεται σε σοβαρή κρίση.
Επίλογος
Συμπερασματικά, οι σχέσεις μεταξύ Ευρώπης και Ουκρανίας βρίσκονται σε διαρκή εξέλιξη, αλλά προχωρούν με αργούς ρυθμούς. Αναπτυξιακές μεταρρυθμίσεις έχουν πραγματοποιηθεί στην Ουκρανία ύστερα από ευρωπαϊκές πρωτοβουλίες, και κυρίως ύστερα από την επαγρύπνηση της κοινωνίας των ουκρανών πολιτών. Ωστόσο, η πρόοδος της Ουκρανίας να μετεξελιχθεί σε κράτος δικαίου ευρωπαϊκών προτύπων δεν επαρκεί για να ενταχθεί άμεσα στην Ευρωπαϊκή Ένωση.
Η άμεση ένταξη της Ουκρανίας στην ΕΕ προτάθηκε από τον νυν Ουκρανό Πρόεδρο Zelenskyy, στην προσπάθεια καταπολέμησης της ρωσικής εισβολής στο ουκρανικό έδαφος. Η ΕΕ στην κρίση αυτή στέκεται δίπλα στην Ουκρανία με πληθώρα μέσων, αλλά η άμεση ευρωπαϊκή ένταξη της Ουκρανίας δεν είναι τόσο ελκυστική. Η διαδικασία ένταξης στους ευρωπαϊκούς θεσμούς είναι περίπλοκη και απαιτεί προσοχή, όχι βιαστικές κινήσεις. Η Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής σαφέστατα δήλωσε ότι θεωρεί την Ουκρανία μέλος της ευρωπαϊκής οικογένειας, αλλά για την ένταξη ενός κράτους στην ΕΕ απαιτείται ομοφωνία από τα κράτη-μέλη. Προκειμένου να συνεχίσει να υπάρχει σταθερότητα στην ευρωπαϊκή ήπειρο, θα πρέπει να γίνουν αργά κι οργανωμένα βήματα προς την κατεύθυνση της επίσημης ένταξης της Ουκρανίας ως κράτος-μέλος της ΕΕ.
Πηγές
Ash, T., Gunn, J., Lough, J., Lutsevych, O., Nixey, J., Sherr, J., & Wolczuk, K. (2017). The Struggle for Ukraine. The Royal Institute of International Affairs. Retrieved from here.
EU enlargement (2022). Council of the EU & the European Council. Retrieved from here.
European Council. (2022). EU response to Russia’s invasion of Ukraine. Consilium.europa.eu. Retrieved Ιούνιος 29, 2022, from here
Harris, C. & AFP (2022). Doubts over whether all EU nations support Ukraine joining the bloc. Euronews. Retrieved from here.
Kelly, L. & Humphries C. (2022). Zelenskiy: Ukraine could become EU candidate within weeks. Reuters. Retrieved from here.
Mc Mahon, M. (2022). Ukraine is one of us and we want them in EU, von der Leyen tells Euronews. Euronews. Retrieved from here.
Melnykovska, I. (2008). Ukraine: Europeanization from abroad or inside? Chance and Challenge for the European Union. Paper prepared for the ECSA-Canada 2008 Biennial Conference “The Maturing European Union” Edmonton, AB, 25-27 September 2008. Retrieved from here.
Minakov, M. (2021). Democratisation and Europeanisation in 21 st Century Ukraine. In Emerson, M., Cenusa, D., Kovziridze, T. & Movchan, V. (Eds.). The Struggle for Good Governance in Eastern Europe (2nd Ed.) (pp. 83-120). CEPS, Rowman & Littlefield International. Retrieved from here.
Murray, P., & Longo, M. (2018). Europe’s wicked legitimacy crisis: the case of refugees. Journal of European Integration, 40(4), 411-425. DOI: 10.1080/07036337.2018.143654.
Norman, L. (2022a). Can Ukraine Join the European Union?. Wall Street Journal. Retrieved from here.
Norman, L. (2022b). Zelensky Asks EU to Admit Ukraine as a Member. Wall Street Journal. Retrieved from here.
O’ Grady, S. (2022). Is Ukraine about to become the 28th member state of the European Union?. The Independent. Retrieved from here.
Pamuk, H. (2022). EU chief says bloc wants Ukraine as member. Reuters. Retrieved from here.
Ukraine-EU Association Agreement (2021). Ministry of Foreign Affairs of Ukraine. Retrieved from here.
Ukraine’s Euromaidan Revolution (2018). Henry M. Jackson School of International Studies. Retrieved from here.
Zheltovsky, V. (2021). Impact of Eastern Partnership initiatives on Europeanization processes in Ukraine. Online Journal Modelling the New Europe, 36. DOI: 10.24193/OJMNE.2021.36.05.
H SAFIA (Student Association For International Affairs) δεν υιοθετεί ως Οργανισμός πολιτικές θέσεις. Οι απόψεις που δημοσιεύονται στο The SAFIA Blog αποδίδονται αποκλειστικά στους συγγραφείς και δεν αντιπροσωπεύουν απαραίτητα τις απόψεις του Σωματείου, του Διοικητικού Συμβουλίου ή των κατά περίπτωση και καθ’ οιονδήποτε τρόπο συνεργαζόμενων φορέων.
the SAFIA Blog 