Της Αλίκης Παπαγρηγορίου, μέλους της Ομάδας Μελέτης Κοινωνικών και Ανθρωπιστικών Ζητημάτων

Πηγή εικόνας: εδώ

Πρόλογος

Οι ζωολογικοί κήποι εμφανίστηκαν για πρώτη φορά στην Ευρώπη το 18ο αιώνα ως θηριοτροφεία που τα κατείχαν βασιλιάδες και πρίγκιπες και στη συνέχεια εξελίχθηκαν σε ένα εμπορικό θέαμα για το κοινό. Ειδικότερα, την εποχή του Διαφωτισμού, οπότε άρχισε να υπάρχει επιστημονικό ενδιαφέρον για τα ζώα, δημιουργήθηκαν και οι πρώτοι ζωολογικοί κήποι που είχαν σαν στόχο την ψυχαγωγία του κοινού (Βιντιάδη, 2020).

Σήμερα υπάρχουν πάνω από 2.000 ζωολογικοί κήποι ανά τον κόσμο, στους οποίους οι συνθήκες διαβίωσης των ζώων διαφέρουν ανάλογα με τις αξίες και την στάση της εκάστοτε κοινωνίας στην αντιμετώπιση των ζώων (Βιντιάδη, 2020). Στην ανάλυση αυτή θα εξεταστεί κατά πόσο οι ζωολογικοί κήποι λειτουργούν με τρόπο που να εξασφαλίζεται η ευημερία των ζώων, ή αν τελικά αποτελούν μέρη αιχμαλωσίας με στόχο το κέρδος.

1. Το επιχείρημα της προστασίας των ζώων

Η συστηματική υποβάθμιση του περιβάλλοντος έχει οδηγήσει στην καταστροφή των βιοτόπων πολλών ζώων και, σε συνδυασμό με το εντατικό και ανεξέλεγκτο κυνήγι της άγριας πανίδας, ο αριθμός των απειλούμενων ειδών αυξάνεται συστηματικά. Στο πλαίσιο αυτό, οι ζωολογικοί κήποι «παρουσιάζονται σαν σανίδα σωτηρίας» για την προστασία ειδών που δεν μπορούν να βρίσκονται στο φυσικό τους περιβάλλον: η ΕΕ, για τον σκοπό αυτό, εξέδωσε την Οδηγία 1999/22/ΕΚ του Συμβουλίου για τη διατήρηση άγριων ζώων στους ζωολογικούς κήπους. Η συγκεκριμένη Οδηγία έχει ως στόχο την διατήρηση της βιοποικιλότητας με την ενίσχυση του ρόλου των ζωολογικών κήπων, μέσω κατάλληλης στέγασης και καταρτισμένου προσωπικού, το οποίο θα διαφυλάσσει την ομαλή διαβίωση όλων των ειδών. Στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται και η φροντίδα για τη μη διαφυγή των ζώων καθώς και η παρατήρηση των σχέσεων ανάμεσα σε είδη που μοιράζονται τον ίδιο χώρο εγκλεισμού. Επιπλέον, οι ζωολογικοί κήποι δεν λειτουργούν μόνο σαν χώροι προστασίας αλλά και σαν χώροι εκπαίδευσης για το κοινό, όπως και σαν χώροι έρευνας (Βιντιάδη, 2020).

Είναι γεγονός ότι οι ζωολογικοί κήποι δίνουν τη δυνατότητα στον άνθρωπο να έρθει σε επαφή με τα ζώα και να πάρει πληροφορίες για το κάθε είδος, κάτι που λειτουργεί θετικά και για τον ίδιο τον άνθρωπο στο «να κατανοήσει τη φύση και να γίνει πιο ευαίσθητος σε θέματα που αφορούν την προστασία του περιβάλλοντος» (Συμεωνίδης, 2012). Σε επίπεδο έρευνας, οι ζωολογικοί κήποι παρέχουν προγράμματα αναπαραγωγής για είδη υπό εξαφάνιση, ενώ παράλληλα ορισμένα είδη που έχουν εξαφανιστεί από το φυσικό τους περιβάλλον υπάρχουν πλέον μόνο στους ζωολογικούς κήπους (Βιντιάδη, 2020).

Επιπλέον, υπάρχει το επιχείρημα ότι τα ζώα μπορεί να ζουν καλύτερα μέσα σε έναν ζωολογικό κήπο, από τη στιγμή που εκπληρώνονται οι απαιτήσεις της Οδηγίας για την ομαλή διαβίωση των ζώων (Βιντιάδη, 2020). Αναλυτικότερα, με βάση την Οδηγία, ο εκάστοτε χώρος εγκλεισμού πρέπει να είναι διαμορφωμένος με τέτοιο τρόπο που να εκπληρώνει τις βιολογικές απαιτήσεις των διαφόρων ειδών. Είναι πολύ σημαντικό ο χώρος εγκλεισμού να σχεδιάζεται με τέτοιο τρόπο, που να επιτρέπει στα ζώα “να επιδεικνύουν φυσική συμπεριφορά σε όλα τα στάδια της ανάπτυξής τους, σε όλες τις διαστάσεις του διαθέσιμου χώρου”. Επίσης, πρέπει να τους παρέχεται προληπτική και θεραπευτική κτηνιατρική περίθαλψη, όπως και κατάλληλη διατροφή, προκειμένου να διασφαλίζεται ένα καλό βιοτικό επίπεδο. Με βάση λοιπόν τα παραπάνω, τα ζώα ζουν περισσότερο και σε καλύτερες συνθήκες διαβίωσης.

2. Το επιχείρημα της αιχμαλωσίας των ζώων

Ωστόσο, υπάρχει ισχυρός αντίλογος ως προς την ορθή και πρακτική εφαρμογή της Οδηγίας. Οι επικριτές των ζωολογικών κήπων εστιάζουν στα δικαιώματα των ζώων που καταπατώνται τη στιγμή που αιχμαλωτίζονται στους ζωολογικούς κήπους και στις επιπτώσεις αυτής της αιχμαλωσίας (Βιντιάδη, 2020). Σύμφωνα με την ανωτέρω Οδηγία, η ψυχολογική κατάσταση των ζώων είναι άμεσα συνδεδεμένη με το περιβάλλον στο οποίο βρίσκονται. Έτσι, ένα περιβάλλον αιχμαλωσίας που δεν παρέχει στα ζώα ευκαιρίες διέγερσης και που περιορίζει σε σημαντικό βαθμό τις φυσικές τους συμπεριφορές μπορεί να τα οδηγήσει σε πλήξη και στη συνέχεια σε απάθεια και κατάθλιψη. Επιπλέον, αρκετά ζώα μπορεί να παρουσιάσουν επιθετική ή αυτοκαταστροφική συμπεριφορά ή να πάσχουν από κατάθλιψη, λόγω του πλήθους κόσμου που τα επισκέπτεται σε καθημερινή βάση (Βιντιάδη, 2020). Στο πλαίσιο αυτό, οι ζωολογικοί κήποι συμβάλλουν “στην αίσθηση ότι τα ζώα είναι στη διάθεσή μας και για την διασκέδασή μας”, μιας και πολλοί ζωολογικοί κήποι αγνοούν την Οδηγία της ΕΕ και δεν αποτελούν ούτε κέντρα έρευνας, ούτε συμβάλλουν στην ομαλή διαβίωση των ειδών (Βιντιάδη, 2020).

Στην πραγματικότητα, οι περισσότεροι ζωολογικοί κήποι δεν πληρούν τις προϋποθέσεις για ένα βιώσιμο περιβάλλον για τα ζώα που φιλοξενούν (Τράτσα, 2012). Τα αποτελέσματα της έρευνας “The EU Zoo Inquiry”, τα οποία παρουσιάστηκαν το 2012 στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, έδειξαν ότι “οι ζωολογικοί κήποι παραβαίνουν τις υποχρεώσεις για τη διατήρηση των ειδών, την ενημέρωση των πολιτών και την ευημερία των ζώων όπως προκύπτουν από την κείμενη εθνική και ευρωπαϊκή νομοθεσία”. Επιπλέον, σημειώνεται ότι σε εκατοντάδες ζωολογικούς κήπους τα ζώα κρατούνται σε συνθήκες αιχμαλωσίας και, ενώ ο επίσημος αριθμός των ειδών που βρίσκονται σε ζωολογικούς κήπους στην Ευρώπη υπολογίζεται σε 2.000.000, ανεπίσημα ο αριθμός αυτός είναι ο διπλάσιος (Τράτσα, 2012). Αξίζει να σημειωθεί ότι στην Ελλάδα η ΜΚΟ “Αρκτούρος”, μέσω του προγράμματος “LIFE ΛΥΚΟΣ”, κατάφερε να κατασχέσει λύκους τόσο από ιδιώτες όσο και από ζωολογικούς κήπους της Αθήνας και της Φλώρινας, όπου κρατούνταν παράνομα, όμως εξακολουθούν να υπάρχουν πληροφορίες για κρατήσεις λύκων και αρκούδων σε πολύ κακές συνθήκες, μέσα σε ζωολογικούς κήπους της χώρας. Η έρευνα “The EU Zoo Inquiry” πραγματοποιήθηκε σε 20 κράτη-μέλη της ΕΕ και δεν βρέθηκε ζωολογικός κήπος που να πληροί τις βασικές προϋποθέσεις που θέτει η Οδηγία 1999/22/ΕΚ για την κράτηση των ζώων στους ζωολογικούς κήπους (Τράτσα, 2012).

Από την άλλη, η κυβέρνηση της Κόστα Ρίκα έδρασε με έναν τελείως διαφορετικό τρόπο από όσα έχουν αναφερθεί παραπάνω. Συγκεκριμένα, ανακοίνωσε το κλείσιμο των δύο ζωολογικών κήπων που υπάρχουν στη χώρα και τη μετατροπή τους σε βοτανικούς κήπους και πάρκα, αφήνοντας τα ζώα ελεύθερα σε προστατευόμενα δάση, καταφύγια και κέντρα διάσωσης άγριων ζώων. Σύμφωνα με τον Υπουργό Περιβάλλοντος της Κόστα Ρίκα, στόχος αυτής της απόφασης είναι η ενίσχυση της αντίληψης “της αλληλεπίδρασης με τη βιολογική ποικιλότητα στους βοτανικούς κήπους με φυσιολογικό τρόπο”.

Επίλογος

Συμπερασματικά, η ύπαρξη ζωολογικών κήπων είναι αρκετά διφορούμενη. Η ορθή πρακτική της Οδηγίας 1999/22/ΕΚ πράγματι μπορεί να λειτουργήσει ευεργετικά τόσο για τα ζώα, τα οποία θα ζουν σε ένα ασφαλές περιβάλλον παρόμοιο με το φυσικό τους περιβάλλον, στο οποίο θα μπορούν να αναπτύσσουν όλες τις φυσικές τους συμπεριφορές. Παράλληλα, το προσδόκιμο ζωής τους μπορεί να μεγαλώσει χάρη στην εξειδικευμένη κτηνιατρική περίθαλψη που παρέχεται σε κάθε είδος, ενώ επιπλέον οι ζωολογικοί κήποι μπορούν να συμβάλλουν στην προστασία και τη δυνατότητα αναπαραγωγής ειδών που είναι υπό εξαφάνιση. 

Ωστόσο στην πραγματικότητα, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, οι διατάξεις της Οδηγίας 1999/22/ΕΚ δεν εφαρμόζονται σε επαρκή βαθμό έτσι ώστε να διασφαλίζεται ένα βιώσιμο περιβάλλον για τα ζώα. Αντίθετα, σε πολλούς ζωολογικούς κήπους οι χώροι εγκλεισμού των ειδών είναι περισσότερο σαν περιβάλλοντα αιχμαλωσίας, καθώς είναι διαμορφωμένοι κατά τέτοιο τρόπο που οδηγούν τα ζώα σε απάθεια, πλήξη και τελικά σε κατάθλιψη (Βιντιάδη, 2020). Συνεπώς, υπάρχει μεγάλος προβληματισμός όσον αφορά την ορθή λειτουργία των ζωολογικών κήπων, προκειμένου να μην καταπατούνται τα δικαιώματα των ζώων.

Βιβλιογραφικές παραπομπές

Αιχμάλωτα Ζώα (n.d.). Αρκτούρος. Retrieved from here.

Άνθρωποι και θηρία… (2002). Η Καθημερινή. Retrieved from here.

Βιντιάδη, Ε. (2020). Τα Ζώα και Εμείς. Εκδόσεις Παπαδόπουλος.

Η Κόστα Ρίκα κλείνει τους ζωολογικούς της κήπους (2013). naftemporiki.gr. Retrieved from here.

Νομικό πλαίσιο λειτουργίας των ζωολογικών κήπων (2022). dasarxeio.com. Retrieved from here.

Οδηγία 1999/22/ΕΚ του Συμβουλίου για τη διατήρηση άγριων ζώων στους ζωολογικούς κήπους (1999). Επίσημη Εφημερίδα των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (L 94). Retrieved from here.

Συμεωνίδης, Κ. (2012). Ζωολογικός κήπος: προστασία ή κακοποίηση;. DW. Retrieved from here.

Τράτσα, Μ. (2012). Τα Άγρια Ζώα Κινδυνεύουν στους Ζωολογικούς Κήπους. Το Βήμα. Retrieved from here.

EU Zoo Inquiry (n.d.). ENDCAP. Retrieved from here.